Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Aktiv moddalar tarkiblanishi
Passiv moddalar tarkiblanishi
№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri	№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri
A1	Doimiy harakatdagi aktivlar	289 412	629 149	P1	To‘lov muddati kelgan majburiyatlar	762 075	1 893 768
A2	Tez pulga aylanadigan aktivlar	503 388	1 566 042	P2	Qisqa muddatli majburiyatlar	14 793	8 878
A3	Sekin pulga aylanadigan aktivlar	2 185 621	9 488 499	P3	Uzoq muddatli majburiyatlar	4 675 490	12 250 010
A4	Qiyin pulga aylanadigan aktivlar	10 219 731	12 593 199	P4	Doimiy passivlar	7 745 794	10 124 233
Aktiv jami		13 198 152	24 276 889	Passiv jami		13 198 152	24 276 889

A1 – Pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar;

A2 - Debitorlik majburiyatlari (12 oy davomida pulga aylanuvchi);

A3 - Ishlab chiqarish zaxiralari, kelgusi davr xarajatlari, kechiktirilgan xarajatlar (12 oydan oshuvchi debitorlik majburiyatlari).

Balans likvidligi shartlari: A1 > P1; A2 > P2; A3 > P3; A4 < P4

Balans likvidligi bo‘yicha bank amaliyotida joriy, tez va mutlaq likvidlilik ko‘rsatkichlari aniqlanadi va davriy baholanadi.

Likvidlikning birinchi elementi va uning o‘zgarishlari

№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
A1	Doimiy harakatdagi aktivlar	289 412	629 149	339 739	218
P1	To‘lov muddati kelgan majburiyatlar	762 075	1 893 768	1 131 693	248.4
	Mablag‘lar ortiqchaligi, yetishmovchiligi (A1-P1)	-472 663	-1 264 619	-791 954	267.7

Doimiy harakatdagi aktivlarning to‘lov muddati kelgan majburiyatlarni qoplashga yetishmovchiligi kuzatilgan. Davr boshidagi yetishmovchilik 1 264 619 ming so‘mni, davr oxiriga kelib 791 954 ming so‘mni tashkil etgan.

Likvidlikning ikkinchi elementi va uning o‘zgarishlari

№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
A2	Tez pulga aylanadigan aktivlar	503 388	1 566 042	1 062 654	311.3
P2	Qisqa muddatli majburiyatlar	14 793	8 878	5 915	60.0
	Mablag‘lar ortiqchaligi, yetishmovchiligi (A2-P2)	488 595	1 557 164	1 068 569	318.7

Tez pulga aylanadigan aktivlar (debitorlik majburiyatlari)ning qiqsa muddatli majburiyatlar (qisqa muddatli kreditlar va qarzlar)ni qoplashga yetarliligi ta’minlangan. Davr boshidagi ortiqchalik 1 557 164 ming so‘mni, davr oxiridagi holat 1 068 569 ming so‘mni tashkil etgan.

Likvidlikning uchinchi elementi va uning o‘zgarishlari

№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
A3	Sekin pulga aylanadigan aktivlar	2 185 621	9 488 499	7 302 878	334.1
P3	Uzoq muddatli majburiyatlar	4 675 490	12 250 010	7 574 520	162.0
	Mablag‘lar ortiqchaligi, yetishmovchiligi (A3-P3)	-2 489 869	-2 761 511	271 642	110.90

Sekin pulga aylanadigan aktivlar (tovar moddiy zaxiralar)ning uzoq muddatli majburiyatlar (uzoq muddatli kreditlar va qarzlar)ni qoplashga davr boshida 2 489 869 ming so‘m va davr oxirida 2 761 511 ming so‘m yetishmovchiligi kuzatilgan

Likvidlikning to‘rtinchi elementi va uning o‘zgarishlari

№	Tarkib	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
A4	Qiyin pulga aylanadigan aktivlar	10 219 731	12 593 199	2 373 468	123.2
P4	Doimiy passivlar	7 745 794	10 124 233	2 378 439	130.7
	Mablag‘lar manbasining ortiqchaligi, yetishmovchiligi (P4-A4)	-2 473 937	-2 468 966	4 971	99.8

Qiyin pulga aylanadigan aktivlar (uzoq muddatli aktivlar) summasidan doimiy passivlar (o‘z mablag‘lari manbasi) o‘rtasidagi farqlanish, davr boshida -2 473 937 ming so‘mni, davr oxirida -2 468 966 ming so‘mni tashkil qilgan.

Korxona likvidlilik ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash tartibi

Korxonaning likvidlilik koeffitsiyentlari	Aniqlash tartibi	Me’yorlari
Joriy likvidlilik koeffitsiyenti (Kjl): korxonaning joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko‘rsatadi.	(A1+A2+A3)/(P1+P2)	Kjl > 2
Tez likvidlilik koeffitsiyenti (Ktl): korxonaning tez likvidlilik aktivlari joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko‘rsatadi.	(A1+A2)/(P1+P2)	Ktl > 0,7
Mutloq likvidlilik koeffitsiyenti (Kml): Korxonaning pul mablag‘lari joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko‘rsatadi.	A1/(P1+P2)	Kml > 0,2

Kompleks tahlilning keyingi muhim qatori bu aktivlarning aylanish darajasiga baho berishga ya’ni, korxonaning ish aktivligini o‘rganishga qaratiladi. Aylanish ko‘rsatkichlari korxonaning o‘z mablag‘laridan foydalanish samaradorligini ko‘rsatadi. Korxona aktivlarining har bir turlari bo‘yicha aylanish turlari yuqori bo‘lsa, shunga mos ravishda kreditga layoqatligi va ulardan foydalanish samaradorligi ham yuqori bo‘ladi.

Amaliyotda kreditga layoqatliligini baholashda quyidagi koeffitsiyentlardan foydalaniladi: korxonaning joriy aktivlari aylanish ko‘rsatkichlari; korxonaning debitorlik qarzlari ko‘rsatkichlari; korxonaning kreditorlik qarzlari ko‘rsatkichlari; tovar-moddiy zaxiralari aylanuvchanligi.

Korxonaning joriy aktivlari aylanish koeffitsiyenti (K_ak) aktivlardan foydalanish samaradorligini va aylanish tezligini ko‘rsatadi.

K_ak = MST (010-satr 2-shakl) / joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati ((A_yb+A_yo)/2, 390-satr 1-shakl)

Korxona debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti (K_dm) debitorlik qarzlari aylanishi tezligini va davrini ifodalaydi.

K_dm = MST (010-satr 2-shakl) / Debitorlik majburiyatlari o‘rtacha yillik qiymati ((DM_yb+DM_yo)/2, 210-satr 1-shakl)

Korxona kreditorlik qarzlari aylanish koeffitsiyenti (K_km) kreditorlik qarzlarining aylanish tezligini va davrini ifodalaydi.

K_km = MST (010-satr 2-shakl) / Kreditorlik majburiyatlari o‘rtacha yillik qiymati ((KM_yb+KM_yo)/2, 601-satr 1-shakl)

Korxona tovar-moddiy zaxiralarining aylanishi koeffitsiyenti (K_tmz) tovar-moddiy zaxiralaridan foydalanish natijaviyligini ifodalaydi.

K_tmz = MST (010 satr 2-shakl) / Tovar-moddiy zaxiralar o‘rtacha yillik qiymati ((TMZ_yb+TMZ_yo)/2, 140-satr 1-shakl)

Korxona faoliyati natijaviyligiga rentabellik ko‘rsatkichlari yordamida baho beriladi. Rentabellik ko‘rsatkichlarining yuqori bo‘lishi, uning natijasida yuqori foyda hisobidan har xil ko‘rinishdagi aktivlarni sotib olish imkoniyati yuzaga keladi. Quyidagi eng muhim rentabellik koeffitsiyentlarini keltirib o‘tamiz: joriy aktivlar rentabellik ko‘rsatkichi (K_ja; ROA); xususiy kapital rentabellik ko‘rsatkichi (K_xk; ROE); sotish rentabellik ko‘rsatkichi (K_s; ROS).

Joriy aktivlar rentabelligi (K_ja; ROA) har bir so‘mlik aktivlar summasiga to‘g‘ri keladigan sof foyda summasini ifoda etadi.

K_ja; ROA = Sof foyda (270-satr 2-shakl) / Joriy aktivlar (390-satr, 1-shakl)

Xususiy kapital rentabelligi (K_xk; ROE) har bir so‘mlik korxona xususiy kapitaliga to‘g‘ri keladigan sof foyda summasini aks ettiradi.

K_xk; ROE = Sof foyda (270-satr 2-shakl) / Xususiy kapital (480-460-470)-satr, 1-shakl)

Sotish rentabelligi (K_s; ROS) har bir so‘mlik tushumga to‘g‘ri keladigan yalpi foyda summasini aks ettiradi.

K_s; ROS.= Yalpi foyda (030 satr, 2-shakl) / Mahsulot sotishdan sof tushum (010 satr, 2-shakl)

Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari tahlili korxona moliyaviy mustaqil yoki qaramliligini ifodalaydi. Mablag‘lar tarkibida qarz mablag‘lari ulushi yuqori bo‘lishi, moliyaviy barqarorlik pasayishiga olib keladi.

Korxonaning kreditga layoqatliligini baholashda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar quyidagilar: mustaqillik koeffitsiyenti; qarz va o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat koeffitsiyenti; xususiy kapital harakatchanligi koeffitsiyenti.

Mustaqillik koeffitsiyenti (K_mus) – jami mol-mulk qiymatida xususiy kapital ulushini ko‘rsatadi. Ushbu koeffitsiyentning 0,5 dan yuqori bo‘lishi korxonaning moliyaviy barqarorligini 0,5 dan past bo‘lishi moliyaviy qaramligini bildiradi.

K_mus = Xususiy kapital ((480-460-470)-satr, 1-shakl) / Jami mol-mulk qiymati (780 satr, 1-shakl)

Qarz va o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat koeffitsiyenti (K_qo‘mn) – xususiy kapital va qarz mablag‘lari o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatadi.

K_qo‘mn = Majburiyatlar (770 satr, 1-shakl) / Xususiy kapital ((480-460-470)-satr, 1-shakl)

Xususiy kapital harakatchanligi koeffitsiyenti (K_xkx) – xususiy kapital tarkibida o‘z oborot mablag‘lar ulushini ko‘rsatadi. Bu koeffitsiyent normativi K_xkx > 0,2 yuqori bo‘lishi kerak.

K_qo‘mn = O‘z oborot mablag‘lari ((480+570+580-130)-satr, 1-shakl) / Xususiy kapital ((480-460-470)-satr, 1-shakl)
Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning amaldagi tartibi

Variant	Tarkib modeli	Ko‘rsatkichlar	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+;-)
Amaldagi tartib	Kreditga layoqatlilikni tahlil etishning an’anaviy shakli	Qoplash koeffitsiyenti	2.075	1.754	-0.321
		Likvidlilik koeffitsiyenti	1.020	1.187	0.167
		O‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik (mustaqillik koeffitsiyenti)	0.586	0.417	-0.169
		O‘z aylanma mablag‘larining mavjudligi (NSOS)	2 201 552	9 835 046	7 633 493

Korxonada qoplanish koeffitsiyenti davr boshiga 2.075ni, davr oxiriga 1.754ni tashkil etgan. Ya’ni qoplanish koeffitsiyenti darajasi keskin ravishda tushib ketgan. Likvidlik koeffitsiyenti 1.020dan 1.187ga ortgan. O‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti davr boshida 0.586ni, davr oxiriga kelib esa 0.417ni tashkil qilgan. O‘z aylanma mablag‘larining mavjud summasi davr boshiga nisbatan 7 633 493 ming so‘mga ortgan. Bu albatta ijobiy holatdir.

Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning kompleks tahlili

Variant	Tarkib modeli	Ko‘rsatkichlar	Yil boshi	Yil oxiri	Farqi (+;-)
Kompleks tahlil	Korxona likvidlik ko‘rsatkichlari	Joriy likvidlilik koeffitsiyenti	3.906	6.352	2.446
		Tez likvidlilik koeffitsiyenti	1.039	1.193	0.154
		Mutloq likvidlilik koeffitsiyenti	0.371	0.641	0.270
		Balans likvidligi	0.546	0.825	0.279
	Korxona mablag‘lari aylanishini tahlili	Korxonaning joriy aktivlarini aylanish ko‘rsatkichlari	1.12	0.44	-0.68
		Korxonaning debitorlik qarzlari ko‘rsatkichlari	6.68	2.14	-4.54
		Korxonaning kreditorlik qarzlari ko‘rsatkichlari	4.41	2.81	-1.60
		Tovar-moddiy zaxiralari aylanuvchanligi	4.10	4.94	0.84
	Korxona faoliyati samaradorlik ko‘rsatkich lari tahlili	Joriy aktivlar rentabellik ko‘rsatkichi (ROA)	17.0	8.3	-8.7
		Xususiy kapital rentabellik ko‘rsatkichi (ROE)	6.5	9.6	3.1
		Sotish rentabellik ko‘rsatkichi (ROS)	26.3	38.3	12.0
	Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkich lari tahlili	Mustaqillik koeffitsiyenti	0.586	0.417	-0.16 9
		Qarz va o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat koeffitsiyenti	0.70	1.39	0.69
		Xususiy kapital harakatchanlik koeffitsiyenti	0.28	0.97	0.69

Korxonada joriy likvidlik koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 2.44 ga, tez likvidlik darajasi 0.154 ga, mutlaq likvidlik darajasi 0.270 ga ortgan. Balans likvidligi darajasi davr boshiga nisbatan 0.279 ga ortgan.

Mablag‘lar aylanuvchanligi bo‘yicha o‘zgarishlar quyidagicha bo‘lgan. Jumladan joriy aktivlar aylanuvchanligi davr boshiga nisbatan 0.68 ga, debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi 4.54 ga, kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi 1.60 ga kamaygan. Faqat tovar-moddiy zaxiralarning aylanuvchanlik darajasi 4.10 dan 4.94 ga o‘sgan.

Korxona rentabellik darajasi joriy aktivlarga nisbatan o‘tgan yilga nisbatan 8.7 foizga kamaygan, xususiy kapital rentabelligi o‘tgan yilga nisbatan 3.1 foizga ortgan, sotish rentabelligi esa 12.0 foizga ortgan.

Korxonaning mustaqillik koeffitsiyenti o‘tgan yilda 58.6 foizdan joriy davrga kelib 41.7 foizga tushib qolgan. Qarz va o‘z mablag‘lari nisbatidani bog‘lanish 0.70 dan 1.39 ga ko‘tarilgan. Bu holat joriy davrda kredit va qarzlar summasining keskin ravishda ortganligidan dalolat beradi. Xususiy kapitalning harakatchanlik koeffitsiyenti 0.28 dan 0.97 ga ortgan.

Xo‘jalik yurituvchi subyektni moliyaviy bo‘lmagan ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: mijozning bozordagi obro‘si; mijozning xarakteri; kreditning maqsadli yo‘nalishlari; ta’minlanganligi (garov); kreditni qaytarish shartlari va h.k.

Rivojlangan davlatlar bank amaliyotida, “6S”, “CAMPARI”, “RARTS” modellaridan keng foydalaniladi.
Kreditga layoqatlilikni baholashdagi xalqaro modellar va ularning tasnifi

Belgilar	Nimani anglatishi	Tavsifi
“6 C” usuli
C	Sharacter		Reputatsiya, mijozning xarakteri
C	Capacity		Imkoniyatlar
C	Cash		Naqdlik
C	Collateral		Kafolatlik
C	Conditions		Shartlar
C	Control		Nazorat
“CAMPARI” usuli
C	Sharacter		Reputatsiya, mijozning xarakteri
A	Ability		Kreditni qaytarishga qobilligi
M	Margin		Marja, daromadliligi
P	Purpose		Kreditlarning maqsadli yo‘nalishlari
A	Amount		Kredit miqdori
R	Repayment		Kreditni qaytarish shartlari
I	Insurance		Ta’minlanganligi, kreditni qaytmaslik riski
“RARTS” usuli
P	Purpose		Kreditning maqsadligi
A	Amount		Qarz miqdori
R	Repayment		Kreditni qaytarish shartlari
T	Term		Kredit berish muddati
S	Security		Kreditni to‘lashni kafolatlash

Ushbu modellar ko‘p parametrlarni o‘z ichiga olganligi sababli korxonalarning kreditga layoqatliligini baholashda eng to‘g‘ri qaror qabul qilish imkonini beradi.