Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti "bank ishi" kafedrasi

 
3.2.Tijorat banklari resurslarini oshirish orqali bank kapitallashuvini 
ko’paytirish yo’llari 
 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 6-maydagi 2344-sonli 
qaroriga muvofiq Oʻzbekiston bank tizimini 2016-2019 yilgacha moʻljallangan 
rivojlanish strategiyasi tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish 

---

54 
ularning resurs bazasini rivojlantirish toʻg’risidagi strategiyalarining asosiy 
yoʻnalishlari quyidagilardan iborat qilib belgilandi:
1 Banklarning resurs bazasini shu jumladan uzoq muddatli resurs bazasini 
mustahkamlash;
2 Banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish shu jumladan bazel 
qoʻmitasining bank nazoratiga oid boʻlgan yangi talablarni Oʻzbekiston bank 
amaliyotiga joriy etish;
3 Hisob kitob va toʻlov tizimini rivojlantirish
Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklari kapital bazasining barqarorligini 
oshirish maqsadida kapitalning tarkibini Xalqaro Bazel qoʻmitasining tijorat 
banklari kapitalining tarkibini shakllantirish boʻyicha belgilagan talablariga toʻliq 
muvofiq kelishini ta’minlash va tijorat banklari umumiy kapitalining oʻsish 
suratini yalpi ichki maxsulotning oʻsish suratidan orqada qolishiga yoʻl qoʻymaslik 
choralarini koʻrish lozim.
Buning uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
–devalvatsiya zaxirasini tijorat banklarining kelgusi davr daromadlari 
sifatida baxolash (devalvatsiya zaxirasi kamida 10 yilga taqsimlanishi lozim) va 
uning summasini banklarning kapitali tarkibidan chikarish lozim (agar 
devalvatsiya zaxirasi tijorat banklarida joriy davr daromadi sifatida hisobga olinsa, 
u xolda, banklarning soliqqa tortish bazasi oshib ketadi);
–imtiyozli kreditlash fondining mablag’lari tijorat banklari kapitalining 
tarkibida hisobga olinmasligi kerak, chunki ushbu fond mablag’lari kredit sifatida 
ishlatiladi, kredit esa, yuqori riskli aktiv hisoblanadi;
–respublikamiz tijorat banklarining imtiyozli aksiyalarini sotishdan olingan 
pul mablaglari ustav kapitalining tarkibida hisobga olinmasligi lozim, chunki 
imtiyozli aksiyalar summasi moliyaviy yil davomida investor tomonidan qaytarib 
olinishi mumkin;
– respublikamiz tijorat banklari kapitalining oʻsish sur’atini yalpi ichki 
maxsulotning oʻsish sur’atidan orqada qolishiga yoʻl koʻymaslik maksadida 
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari umumiy 

---

55 
kapitalining oʻsish sur’atiga nisbatan bir yillik me’yoriy koʻrsatkich belgilanishi 
lozim. Ushbu koʻrsatkich mamlakat yalpi ichki maxsulotining yillik istikbolli 
oʻsish sur’atidan kelib chiqib oʻrnatilishi lozim. Masalan, 2008 yilda YAIM ning 
real oʻsishi 8,0% qilib belgilangan. Demak, Oʻzbekiston Respublikasi tijorat 
banklari 
umumiy 
kapitalining 
oʻsish 
sur’atiga nisbatan urnatiladigan 
koʻrsatkichning yillik darajasi 8 foizdan past bulmasligi lozim.
Agar mamlakat tijorat banklari umumiy kapitalining oʻsish sur’ati YaIMning 
real oʻsish sur’atidan past boʻlsa, bu xolat, pirovard natijada, mamlakat bank 
tizimining toʻlovga noqobil boʻlib qolishiga olib keladi. Bizga ma’lumki, 
mamlakat bank tizimi toʻlovga qobil boʻlishi uchun tijorat banklari umumiy 
kapitalining YaIM dagi salmogi 6 foizdan kam boʻlmasligi lozim. Buning uchun 
esa, tijorat banklari umumiy kapitalining oʻsish sur’ati YAIM ning oʻsish sur’atiga 
teng boʻlishi yoki undan yuqori bulishi lozim.
Rivojlangan sanoat mamlakatlari amaliyotida tijorat banklari umumiy 
kapitalining yetarlilik darajasini baholashda ikki usuldan foydalanilmoqda. 
Birinchi usulda tijorat banklari umumiy kapitalining yetarlilik darajasi umumiy 
kapital summasini tijorat banki aktivlarining riskka tortilgan summasiga boʻlish 
yoʻli bilan aniqlanadi. Ikkinchi usulda esa, tijorat banklari umumiy kapitalining 
yetarlilik darajasi umumiy kapital summasini YAIM summasiga boʻlish yoʻli bilan 
aniqlanadi.
Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarining foiz marjasini muddatli 
depozitlarga toʻlanadigan foiz stavkalari darajasini oshirish yoʻli bilan qisqartirish 
lozim.
Buning natijasida tijorat banklari depozitlarining umumiy hajmida muddatli 
depozitlarning salmog’i hamda muddatli depozitlarning miqdori sezilarli darajada 
oshadi. Buning sababi shundaki, aholi va korxonalar uchun muddatli depozit hisob 
raqamlarining jozibadorligini oshiruvchi asosiy omillardan biri muddatli 
depozitlarga toʻlanadigan foiz stavkalarining darajasi hisoblanadi. Lekin, 
fikrimizcha, foiz marjasini ana shu yoʻl bilan qisqartirish Markaziy bankning 
muddatli depozitlarga nisbatan belgilagan majburiy zaxira stavkasi keskin 

---

56 
pasaytirilishi, natijada talab qilib olinadigan depozitlarga nisbatan belgilangan 
majburiy zaxira stavkasi bilan muddatli depozitlarning majburiy zaxira stavkasi 
oʻrtasida sezilarli farq boʻlishi lozim.
Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarining jamg’arma depozitlari 
miqdorini oshirish yoʻli bilan ularning resurs bazasini mustaxkamlash maqsadida:
birinchidan, yuridik shaxslarning jamg’arma depozitlariga toʻlanadigan foiz 
stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim;
ikkinchidan, axolining jamg’arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan 
naqd pulda toʻlik va oʻz vaqtida berilishini ta’minlash lozim.
Tijorat banklarining Markaziy bankda qayta hisobga olinadigan ikki yildan 
ortiq muddatga ega boʻlgan subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlarini 
muomalaga chiqarish lozim. Mazkur subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari 
uzoq muddatli obligatsiyalar koʻrinishida boʻlishi lozim.
Respublikamiz 
tijorat 
banklarining 
subordinatsiyalashgan 
qarz 
majburiyatlarining Markaziy bankda hisobga olinishi quyidagi ikki muxim natijaga 
erishish imkonini beradi:
–subordinatsiyalashgan 
qarz 
majburiyatlarining 
investorlar 
uchun 
investitsion jozibadorligi oshadi, chunki Markaziy bankda hisobga olinadigan uzoq 
muddatli obligatsiyalar boʻyicha toʻlov kafolatlangan hisoblanadi;
–tijorat banklari kiska muddatli resurslarini uzoq muddatli resurslarga 
aylantirish imkoniyati yuzaga keladi. Hozirgi vaqtda respublikamiz tijorat banklari 
depozitlarining umumiy xajmida uzoq muddatli depozitlar nisbatan kichik 
salmoqni egallaydi. Bu esa, tijorat banklarining mijozlarning investitsiya 
xarajatlarini kreditlash imkoniyatining cheklanishiga olib keladi.
Agar respublikamiz tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan 
subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari Markaziy bankda hisobga olinmasa, u 
holda, subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlarini sotishda muammo yuzaga 
keladi. Ushbu muammoning mohiyati shundaki, qimmatli qog’ozlar bozori yaxshi 
rivojlanmagan, tijorat banklari yuqori kredit reytingiga ega boʻlmagan 

---

57 
mamlakatlarda investorlarning tijorat banklarining uzoq muddatli qimmatli 
qog’ozlariga boʻlgan talabi u darajada yuqori boʻlmaydi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida, xususan, Germaniya, 
Avstriya, Lyuksemburg mamlakatlarining bank amaliyotida subordinatsiyalashgan 
qarz majburiyatlari uzoq muddatli obligatsiyalar koʻrinishida mavjud. Ular tijorat 
banklari tomonidan ikki yildan ortiq muddatga chiqariladi. Buning sababi 
shundaki, ikki yilgacha muddatga chiqarilgan subordinatsiyalashgan qarz 
majburiyatlarini sotishdan olingan mablag’lar tijorat banklari kapitalining tarkibiga 
kiritilmaydi. Ushbu qatiy talab Xalqaro Bazel qoʻmitasi tomonidan belgilangan 
boʻlib, direktiv mazmunga ega.
Respublikamiz tijorat banklarida depozitlar barqarorligini ta’minlashga 
qaratilgan strategiyani ishlab chiqish zarur. Buning uchun esa, birinchidan, 
mijozlarga depozit hisob raqamlarining jozibadorligini oshirish imkoniyatini 
beradigan marketingni rivojlantirish lozim; ikkinchidan, depozitlarning barqarorlik 
darajasini tavsiflovchi koʻrsatkichlar tizimi ishlab chiqilishi lozim; uchinchidan, 
bank uchun depozit bazasining asosini tashkil kiluvchi mijozlar guruxini aniqlab 
olish va ularga kompleks depozit-ssuda xizmatini taklif qilish lozim. Masalan, 
overdraft va kontokorrent kreditlari boʻyicha joriy hisob raqamining debetli va 
kreditli qoldig’i foizlarini darajasi va hisoblash tartibini belgilash.
Tijorat banklari mijozlarga har bir depozit hisob raqami turini yuritish 
tartibini, depozitlarga toʻlanadigan foiz stavkalarini hisoblash metodikalarini 
tushuntirishlari lozim. Bundan tashkari, tijorat banki marketing tadqiqotlari 
natijasida axoli va korxonalarning qaysi depozit yoki omonat turiga qiziqishi 
kuchliligini aniqlashi lozim. Masalan, aloxida mijozlar guruxini muddatli 
depozitlar va omonatlarning foizlarni oʻstirishga asoslangan, murakkab foiz 
hisoblash metodikasi qoʻllaniladigan turi qiziqtirishi mumkin. Demak, 
mijozlarning mazkur toifasi oʻzlarining xoʻjalik oborotida foydalanilmaydigan pul 
mablag’lari qoldig’iga ega va depozit yoki omonatdan yuqori daromad olish 
maqsadini koʻzlaydi. Tijorat banki esa, mijozlarning mazkur toifasining xohish-
istaklarini hisobga olgan xolda, ular bilan depozit shartnomasi tuzishi lozim. Lekin 

---

58 
mijozlarning jamg’arma depozitlarini muddatidan oldin olib ketishining oldini 
olish maqsadida moslashuvchan foiz siyosatini amalga oshirishlari lozim. Buning 
ma’nosi shundan iboratki, agar mijoz jamg’arma depozitini muddatidan oldin 
oladigan boʻlsa, u xolda, unga shartnomada belgilangan foiz toʻlanmaydi, balki 
talab qilib olinadigan depozitlarga toʻlanadigan past foiz stavkasida foiz toʻlanadi. 
Chunki mijoz jamg’arma depozitini muddatidan oldin oladigan boʻlsa, tijorat banki 
uchun birinchi navbatda likvidlilik riski yuzaga keladi. Demak, tijorat banki 
bunday sharoitda jamg’arma depozitini talab qilib olinadigan depozitga 
tenglashtirishga haqli.
Tijorat banklari depozit strategiyasini ishlab chiqish va uni amaliyotga 
qoʻllashda tijorat banklari depozit bazasining barqarorligini tavsiflovchi 
koʻrsatkichlarga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, 
tijorat banklarining depozit siyosatida qoʻllanilayotgan taktik vositalarning qay 
darajada depozit strategiyasiga mos kelayotganligini aniqlash imkoniyati tijorat 
banki depozit bazasining barqarorligini tavsiflovchi koʻrsatkichlarni taxlil qilish 
asosida yuzaga keladi.
Rivojlangan mamlakatlar tijorat banklarining amaliyotida, masalan, Fransiya 
tijorat banklarining faoliyatida mijozlarning alohida guruhiga, odatda, bank 
xizmatlaridan doimiy ravishda faol foydalanadigan guruhiga kompleks depozit-
ssuda xizmati koʻrsatiladi. Ushbu xizmat asosan overdraft va kontokrrent kreditlari 
boʻyicha koʻrsatiladi. Masalan, mijoz kreditni olgandan soʻng oʻtgan har bir oy 
davomida joriy hisob raqamida yoki kontokorrent hisob raqamida bank tomonidan 
belgilangan ma’lum summa miqdorida qoldiqqa ega boʻlsa, undan kredit uchun 
olinayotgan foizlarning stavkasi sezilarli darajada kamaytiriladi yoki kreditni 
sug’urtalash bilan bog’lik boʻlgan xarajatlar tijorat banki mablag’lari hisobidan 
toʻlab beriladi.
Ma’lumki, kontokorrent krediti tijorat banki tomonidan berilayotganda 
mijozning joriy hisob raqami yopiladi, uning oʻrniga kontokorrent hisob raqami 
ochiladi. Kontokorrent hisob raqamiinng debetli qoldig’i uchun mijoz bankka foiz 
toʻlaydi, uning kreditli qoldig’i uchun esa, bank mijozga foiz toʻlaydi.

---

59 
Oʻzbekiston Respublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan 
bog’ik boʻlgan emission operatsiyalarini rivojlantirish zarur. Buning uchun, 
birinchidan, qimmatli qog’ozlar emissiyasi hajmini keskin oshirish lozim; 
ikkinchidan, tijorat banklarining joriy likvidlilik darajasi qimmatli qog’ozlarga 
qilingan investitsiya summasi va unga hisoblangan foizlarni oʻz vaqtida va toʻliq 
kaytarish imkonini berishi lozim; uchinchidan, tijorat banklarining qimmatli 
qog’ozlarga toʻlayotgan daromadlari darajasi milily valyuta almashuv kursining 
pasayishi va inflyasiya ta’siri natijasida qimmatli qog’ozlarga qilingan 
investitsiyalar real qiymatining pasaygan qismini qoplash imkonini berishi lozim.