Toshkent moliya instituti korxona iqtisodiyoti va innovasiyalarni boshqarish

Xo‘jalik shirkatining ta’sis etish hujjati bo‘lib, uning ta’sis shartnomasi hisoblanadi. 
Ta’sis shartnomasida quyidagi ma’lumotlar bo‘ladi: 

 
ta’sis  etilayotgan  xo‘jalik  shirkatining  turi,  uning  faoliyat  sohasi,  maqsadlari 
va muddatlari; 

 
muassislarning (ishtirokchilarning) tarkibi; 

 
ta’sis etilayotgan xo‘jalik shirkatining firma nomi va pochta manzili; 

 
ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori va uni hosil qilish tartibi; 

 
xo‘jalik shirkati har bir ishtirokchisi ulushining miqdori va nominal qiymati; 

 
xo‘jalik shirkati ishtirokchilari hissalarining tarkibi, ularni kiritish  muddatlari 
va tartibi; 

 
xo‘jalik  shirkatining  ustav  fondini  (ustav  kapitalini)  ko‘paytirish  va 
kamaytirish tartibi; 

 
xo‘jalik shirkatining faoliyatini boshqarish tartibi; 

 
foydani taqsimlash va zararni qoplash tartibi; 

 
xo‘jalik shirkatini qayta tashkil etish va tugatish tartibi; 

 
qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa shartlar. 
Har  qanday  shakldagi  korxona  joylashgan  manzilgohi  bo‘yicha  davlat  organlarida 
ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi. 
Tadbirkorlik  sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatiga  olish,  tegishli  ravishda,  yustitsiya 
organlari  yoki  tuman  (shahar)lar  hokimliklari  huzuridagi  Tadbirkorlik  sub’ektlarini 
ro‘yxatga  olish  inspeksiyalari  tomonidan  bir  vaqtning  o‘zida  ularni  soliq  va  statistika 
organlarida hisobga qo‘ygan holda amalga oshiriladi. 
Korxonalarni  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  tartibi  va  muddatlarini  “Tadbirkorlik 
faoliyatini  tashkil  etish  uchun  ro‘yxatdan  o‘tkazish  tartibotlari  tizimini  tubdan 
takomillashtirish  to‘g‘risida”gi  Vazirlar  Mahkamasining  2003  yil  20  avgustdagi  357-son 
qarori  bilan  tasdiqlangan  “Tadbirkorlik  sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish,  hisobga 

---

60 
 
qo‘yish  va  ruxsat  beruvchi  hujjatlarni  rasmiylashtirish  tartibi  to‘g‘risida  Nizom”  belgilab 
beradi. Unga ko‘ra 2003 yil 1 oktyabrdan tadbirkorlik sub’ektlari uchun yanada qulay shart-
sharoitlar  yaratish, rasmiylashtirishning bosqichma-bosqich ro‘yxatdan o‘tkazish prinsipiga 
o‘tish  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirishdagi  byurokratik  to‘siqlarni  olib  tashlash 
maqsadida  tuman  (shahar)  hokimliklari  huzurida  “Tadbirkorlik  sub’ektlarini  ro‘yxatdan 
o‘tkazish inspeksiyalari” tashkil etildi.  
«Tadbirkorlik  sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatiga  olish  va  hisobga  qo‘yishning  xabardor 
qilish  tartibi  to‘g‘risida»gi  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  24.05.2006  yil  24 
maydagi  Qaroriga  ko‘ra    tadbirkorlik  faoliyatini  tashkil  qilish  uchun  ma’muriy  sarf-
xarajatlarni  kamaytirish,  tadbirkorlik  sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatiga  olish  va  hisobga 
qo‘yishdagi byurokratik to‘siqlar va g‘ovlarni bartaraf etish yo‘li bilan yanada qulay shart-
sharoitlarni  yaratish  maqsadida  2006  yilning  1  sentyabridan  boshlab  tadbirkorlik 
sub’ektlarini davlat ro‘yxatiga olishning xabardor qilish tartibi o‘rnatildi.   
Xabardor qilish tartibi er maydonlari ajratib berish, gaz va elektr tarmoqlariga ulash 
to‘g‘risida,  shuningdek  litsenziyalanadigan  faoliyat  turlari  bo‘yicha  qaror  talab  etiladigan 
tadbirkorlik sub’eklarini ro‘yxatga olishda qo‘llanilmaydi. 
Ariza - xabarnomani bergan paytdan boshlab tadbirkorlik sub’ektini davlat ro‘yxatiga 
olib,  unga  davlat  ro‘yxatiga  olinganlik  to‘g‘risidagi  guvohnomani  berishgacha  o‘tadigan 
muddat ko‘pi bilan ikki ish kunini tashkil etadi. 
Tadbirkorlik  sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatiga  olishning  xabardor  qilish  tartibini 
belgilovchi  Nizomga  ko‘ra  yuqorida  keltirilgan  shartlar  asosida  korxonalar  quyidagi 
idoralarda ro‘yxatga olinadi: 
1. O‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi  tomonidan  O‘zbekiston  Respublikasi 
Prezidenti  va  Hukumatining  tegishli  qarorlari  bilan  aksiyadorlik  kompaniyalari,  shu 
jumladan  davlat-aksiyadorlik  kompaniyalar  va  xoldinglar  shaklida  tashkil  etilayotgan 
xo‘jalik  boshqaruvi  organlari,  shuningdek  Toshkent  shahrida  tashkil  etiladigan  xorijiy 
investitsiyalar  ishtirokidagi  korxonalar,  bozorlar  hamda  soliq  maslahatchilari  tashkilotlari 
ro‘yxatga olinadi. 
2. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar adliya boshqarmalari 
tomonidan  tegishli  ravishda  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  va  viloyatlarda  tashkil 
etiladigan  xorijiy  investitsiyalar  ishtirokidagi  korxonalar,  bozorlar  hamda  soliq 
maslahatchilari tashkilotlari ro‘yxatga olinadi. 
3. 
Tumanlar  va  shaharlar  hokimliklari  huzuridagi  Tadbirkorlik  sub’ektlarini 
ro‘yxatdan  o‘tkazish  inspeksiyalari  tomonidan  yuqorida  ko‘rsatilganlardan  tashqari  barcha 
tadbirkorlik  sub’ektlari,  shu  jumladan  xorijiy  sarmoya  ishtirokidagi  korxonalarni  ruyxatga 
olinadi. 
Tadbirkorlik 
faoliyatini 
amalga 
oshirish 
maqsadida 
muhandislik 
kommunikatsiyalariga  (gaz  bilan  ta’minlash,  energiya  bilan  ta’minlash,  suv  bilan 
ta’minlash, kanalizatsiya, issiqlik bilan ta’minlash, telefon aloqasi tarmoqlari) ulanish, turar-
joylarni noturar-joy toifasiga o‘tkazish, ob’ektlarni qurish va rekonstruksiya qilishga ruxsat 
berish,  shuningdek  litsenziyalanadigan  faoliyat  turlari  bo‘yicha  qaror  talab  etiladigan 
tadbirkorlik  sub’eklarini  (korxonalarni)  ro‘yxatga  olishda  xabardor  qilish  tartibidan 
birmuncha o‘zgacha tartiblar amal qiladi. Bu tartiblarni yuqorida qayd etilgan “Tadbirkorlik 
sub’ektlarini  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish,  hisobga  qo‘yish  va  ruxsat  beruvchi  hujjatlarni 
rasmiylashtirish tartibi to‘g‘risida Nizom” belgilab beradi.  
Vakolatli  organlarda  va  foydalanish  tashkilotlarida  er  uchastkasi  berish,  ob’ektlarni 
qurish  va  rekonstruksiya  qilish,  turar  joy  binolarini  noturar  joy  toifasiga  o‘tkazish  ruxsat 
beruvchi  hujjatlarni,  shu  jumladan  muhandislik  kommunikatsiyalariga  ulanish  (gaz, 

---

61 
 
energiya,  suv  ta’minoti,  kanalizatsiya,  isiqlik  ta’minoti,  telefon  aloqasi)  uchun  texnik 
shartlarni rasmiylashtirish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:  
-  loyihaoldi  (arxitektura-rejalashtirish  topshirig‘i,  muhandislik-kommunikatsiya 
tarmoqlariga ulanish uchun texnik shartlar);  
- loyihalashtirish; 
- qurish.  
Tadbirkorlik  sub’ektlarini  yuridik  shaxs  sifatida  ro‘yxatdan  o‘tkazish  uchun  ariza 
beruvchi  (muassis  yoki  muassislar  tomonidan  vakil  qilib  tayinlangan  shaxs)  ro‘yxatdan 
o‘tkazuvchi organga shaxsan kelib yoki pochta orqali ariza-xabarnoma taqdim etadi.  
Davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  to‘g‘risidagi  ariza-xabarnomaga  quyidagilar  ilova 
qilinadi: 

  davlat  tilidagi  ta’sis  hujjatlarining  belgilangan  tartibda  notarial  tasdiqlangan  ikki 
asl nusxasi, bunda davlat korxonalari negizida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlari uchun 
ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan bo‘lishi talab etilmaydi; 

  davlat  bojining  yoki  ro‘yxatdan  o‘tkazish  yig‘imining  belgilangan  miqdori 
to‘langanligi haqidagi bank to‘lov hujjati; 

  bir  xil  yoki  adashtirish  darajasida  o‘xshash  bo‘lgan  firma  nomi  mavjud  emasligi 
haqidagi ma’lumotnomaning asl nusxasi; 

  uch nusxada muhr va shtamp eskizlari. 
Bir  xil  yoki  adashtirish  darajasida  o‘xshash  bo‘lgan  firma  nomi  mavjud  emasligi 
haqidagi  ma’lumotnoma  tadbirkorlik  sub’ekti  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilgunga  qadar 
tumanlar (shaharlar) davlat statistika organlaridan olinadi . 
Zarur ro‘yxatdan o‘tkazish tartib-qoidalari tugagandan keyin ro‘yxatdan o‘tkazuvchi 
organ  belgilangan  muddatda  yuridik  shaxslarga  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilganligi 
to‘g‘risidagi  guvohnomani  va  ro‘yxatdan  o‘tkazuvchi  organning  muhri  bilan  tasdiqlangan, 
"ro‘yxatdan o‘tkazildi" degan belgi qo‘yilgan ta’sis hujjatlarini, shuningdek muhr va shtamp 
eskizi  bilan  birgalikda  muhr  va  shtamp  tayyorlashga  ruxsatnomani  beradi.  Barcha  zarur 
hujjatlar tadbirkorlik sub’ektiga bir vaqtda beriladi. 
2009  yilda  tadbirkorlarning  o‘z  ishini  tashkil  etish  bilan  bog‘liq  sarf-xarajatlarini 
qisqartirish ishlari davom ettirildi. Masalan:  
- arxitektura-rejalashtirish topshiriq to‘plamlarini olish qiymati – 4 barobar;  
- loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o‘tkazish – 2,5 barobar; 
- kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish qiymati – 2 barobarga pasaytirildi. 
Tadbirkorlik  faoliyatini  tashkil  etishdagi  ruxsat  berish  jarayonlarining  qisqartirilishi 
va to‘lovlarning optimallashtirilishi bilan bog‘liq tadbirlar natijalarini quyidagi jadval orqali 
yaqqolroq ko‘rish mumkin  
Korxona  faoliyatini  to‘xtatish  uni  tugatish  yoki  qayta  tashkil  qilish  shaklida  amalga 
oshirilishi  mumkin.  Ishlab  chiqarishning  barqaror  emasligi,  moliyaviy  qiyinchiliklar, 
surunkali zarar ko‘rish va to‘lov qobiliyatining yo‘qolishini korxonalarni tugatish yoki qayta 
tashkil qilishga asosiy sabab qilib ko‘rsatish mumkin. 
Korxonani  qayta  tashkil  qilish  –  bu,  uning  birlashib  ketishi,  qo‘shilishi,  bo‘linishi, 
ajralib  chiqish  va  shaklini  o‘zgartirishi  degani.  Korxonani  qayta  tashkil  qilish  ta’sischi 
(ta’sischilar)  qaroriga  muvofiq  amalga  oshiriladi.  Qayta  tashkil  qilish  korxonaning  ishlab 
chiqarish  ko‘rsatkichlari,  moliyaviy  va  iqtisodiy  ko‘rsatkichlari  avvalgiga  nisbatan 
yaxshilanishiga xizmat qilishi lozim.  
Korxonani tugatish huquqiy xatti-harakat bo‘lib, ishlab chiqarish va xo‘jalik yuritish 
faoliyatining  to‘xtatilishini  anglatadi.  Korxonani  tugatish  uning  ta’sischilari  tomonidan 

---

62 
 
qabul qilinadigan qaror asosida ixtiyoriy tugatish shaklida yoki xo‘jalik sudi qarori asosida 
amalga oshiriladi. 
Korxonani  ixtiyoriy  tugatish  2007  yil  27  aprelda  qabul  qilingan  «Tadbirkorlik 
sub’ektlarini  ixtiyoriy  tugatish  va  ularning  faoliyatini  to‘xtatish  tartibini  takomillashtirish 
to‘g‘risida»gi  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  Qarori  va  unga  ilova  tarzida 
berilgan  “Tadbirkorlik  sub’ektlarini  ixtiyoriy  tugatish  va  ularning  faoliyatini  to‘xtatish 
tartibi to‘g‘risida Nizom” asosida amalga oshiriladi. 
Korxonani ixtiyoriy tugatish quyidagi ikki hil holat bo‘yicha alohida tartibda amalga 
oshiriladi : 
1. Moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalarni ixtiyoriy tugatish. 
2. Davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilgan  vaqtdan  boshlab  moliya-xo‘jalik  faoliyatini 
yuritmayotgan korxonalarni ixtiyoriy tugatish. 
Oraliq  tugatish  balansiga  muvofiq,  u  tasdiqlangan  kundan  boshlab  tugatuvchi 
tomonidan  kreditorlarga  quyidagi  navbat  bo‘yicha  pul  summalarini  to‘lash  amalga 
oshiriladi: 

  birinchi  navbatda  -  fuqarolarning  mehnatga  oid  huquqiy  munosabatlardan  kelib 
chiqadigan,  alimentlarni  undirishga  va  mualliflik  shartnomalari  bo‘yicha  pul  to‘lovlariga 
doir  talablarini,  shuningdek  fuqarolarning  hayoti  va  salomatligiga  etkazilgan  zarar  uchun 
korxona  tegishli  vaqtbay  to‘lovlarni  soqit  qilish  yo‘li  bilan  javob  beradigan  talablarini 
qondirish; 

  ikkinchi  navbatda  -  byudjetga,  davlat  maqsadli  fondlariga  va  byudjetdan  tashqari 
jamg‘armalarga to‘lovlar; 

  uchinchi navbatda - boshqa kreditorlarning talablari. 
Kreditorlar  bilan  hisob-kitob  qilish  uchun  pul  mablag‘lari  etarli  bo‘lmagan  taqdirda 
tugatuvchi  tomonidan  mol-mulkning  bozor  qiymatini  aniqlash  uchun  mustaqil  baholovchi 
jalb etiladi va korxona mol-mulkini ochiq savdolarda sotish tashkil etiladi. 
Savdoga  qo‘yilgan  sanadan  boshlab  ikki  oy  mobaynida  sotilmagan  mol-mulk 
kreditorlarga  baholash  summasida,  yuqorida  keltirilgan  navbatga  rioya  etgan  holda  mulk 
etib qabul qilish taklif etilishi kerak. 
Kreditorlarning talablarini to‘liq hajmda qondirishning  mumkin emasligi aniqlangan 
taqdirda  tugatuvchi  korxonani  to‘lovga  qodir  emas  (bankrot)  deb  e’tirof  etish  to‘g‘risidagi 
ariza  bilan  xo‘jalik  sudiga  murojaat  qilishi  shart.  Korxona  to‘lovga  qodir  emas  (bankrot) 
deb e’tirof etilgan vaqtdan boshlab ixtiyoriy tugatish to‘xtatiladi va bundan keyingi tartibot 
bankrotlik to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. 
Tugatuvchi  korxonani  davlat  reestridan  chiqarish  uchun  ro‘yxatdan  o‘tkazgan 
organga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: 

  bir  yoki  bir  necha  davriy  bosma  nashrlarda  chiqqan  korxonaning  ixtiyoriy 
tugatilganligi to‘g‘risidagi e’lonni; 

  davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganlik to‘g‘risidagi guvohnomani; 

  korxonaning  barcha  hisob  raqamlari  yopilganligi  to‘g‘risida  xizmat  ko‘rsatuvchi 
banklarning ma’lumotnomalarini; 

  korxonaning muhr va shtamplarini; 

  vakolatli  organning,  agar  mavjud  bo‘lsa,  chiqarilgan  qimmatli  qog‘ozlarini  bekor 
qilish to‘g‘risidagi ma’lumotnomasini; 

  agar mavjud bo‘lsa, barcha litsenziyalar (ruxsatnomalar)ning asl nusxalarini; 

  davlat soliq xizmati organining soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha qarz 
yo‘qligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomasini; 

---

63 
 

  korxona 
hujjatlarining 
davlat 
arxiviga 
topshirilganligini 
tasdiqlovchi 
ma’lumotnomani. 
Moliya-xo‘jalik  faoliyatini  amalga  oshirmayotgan  va  qonunchilikda  belgilangan 
muddatlarda  o‘zlarining  ustav  jamgarmalarini  shakllantirmagan  korxonalar  faoliyatini 
tugatish  tartibi  Vazirlar  Mahkamasining  1999  yil  3  iyuldagi  Qarori  bilan  tasdiqlangan 
“Moliya-xo‘jalik  faoliyatini  amalga  oshirmayotgan  va  qonunchilikda  belgilangan 
muddatlarda  o‘zlarining  ustav  jamg‘armalarini  shakllantirmagan  korxonalarni  tugatish 
tartibi to‘g‘risida Nizom” ososida amalga oshiriladi. Unga ko‘ra moliya-xo‘jalik faoliyatini 
olti  oy  mobaynida  amalga  oshirmayotgan  korxonalarni  (bank  hisobvaraqlari  bo‘yicha  uch 
oy  mobaynida  operatsiyalarni  o‘tkazmagan  savdo,  savdo-vositachi  korxonalarni), 
shuningdek  qonunchilikda  belgilangan  muddatda  o‘zlarining  ustav  jamgarmalarini 
shakllantirmagan  korxonalarni  tugatish  korxona  muassislarining  qarori  asosida  ixtiyoriy 
yoki xo‘jalik sudi qarori asosida amalga oshiriladi. 
"Moliya-xo‘jalik faoliyati" atamasi ostida korxonalarning  mahsulot ishlab chiqarish, 
ishlarni  bajarish  hamda  buxgalteriya-moliya,  hisob-kitob  va  tovarga  ilova  hujjatlarini 
yuritish bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatish faoliyati tushuniladi. 
Bunday  korxonalar  faoliyatini  bundan  buyon  davom  ettirishining  maqsadga 
muvofiqligi  to‘g‘risidagi  masalani  hal  etish,  shuningdek  korxonalarni  tugatish  jarayonini 
xo‘jalik  sudlari  qarorlari  bo‘yicha  amalga  oshirish  (ularning  muassislari,  qatnashchilari 
ularni  tugatishga  rozi  bo‘lmagan,  shuningdek  ko‘rsatib  o‘tilgan  shaxslarning  turar  joyini 
aniqlash  va  ularni  tugatish  jarayoniga  jalb  etishni  ta’minlash  mumkin  bo‘lmagan  hollarda) 
quyidagi idoralarda amalga oshiriladi:  
Adliya  organlari  tomonidan  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilgan  korxonalar  bo‘yicha  - 
Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  Vazirlar  Kengashi,  viloyatlar  va  Toshkent  shahar 
hokimliklari huzuridagi maxsus komissiyalar tomonidan; 
SHaharlar,  tumanlar  hokimliklari  tomonidan  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazilgan 
korxonalar  bo‘yicha  -  ushbu  hokimliklar  huzuridagi  tadbirkorlik  sub’ektlarini  ro‘yxatga 
olish inspeksiyalari komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi.  
O‘zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra qarzdorning 
pul  majburiyatlari  bo‘yicha  kreditorlar  talablarini  qondirishga  va  majburiy  to‘lovlar 
bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va to‘lovlar 
majburiyati  yuzaga  kelgan  kundan  e’tiboran  uch  oy  davomida  qarzdor  tomonidan 
bajarilmagan bo‘lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e’tirof etiladi.  
Bankrotlik  to‘g‘risidagi  ish  bankrotlik  alomatlari  mavjud  bo‘lgan  taqdirda,  agar 
qarzdor  yuridik  shaxsga  nisbatan  jami  talablar  eng  kam  ish  haqi  miqdorining  kamida  besh 
yuz karrasini tashkil etadigan bo‘lsa, xo‘jalik sudi tomonidan qo‘zg‘atilishi mumkin 
Pul  majburiyatlarini  bajarmaganligi  natijasida  qarzdorni  bankrot  deb  topish 
to‘g‘risidagi  ariza  bilan  xo‘jalik  sudiga  murojaat  etish  huquqiga  qarzdor,  kreditor  va 
prokuror ega.  
Majburiy  to‘lovlar  majburiyatini  bajarmaganligi  natijasida  qarzdorni  bankrot  deb 
topish  to‘g‘risidagi  ariza  bilan  xo‘jalik  sudiga  murojaat  etish  huquqiga  qarzdor,  prokuror, 
davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar ega.  
Qarzdor,  agar  uning  yuqorida  keltirilgan  holatlar  mavjud  bo‘lsa,  o‘zini  bankrot  deb 
topish to‘g‘risidagi ariza bilan xo‘jalik sudiga murojaat etishga haqli.