Toshkent moliya instituti korxona iqtisodiyoti va innovasiyalarni boshqarish

balans, ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchi kuchi balansi, ish vaqti balansi, qiymat 
balansini  ajratib  ko‘rsatish  mumkin.  Balanslar,  qoidaga  ko‘ra,  ehtiyojlar  va  ularga  mos 
keluvchi resurslarning mavjudligi yoki manbalarini o‘z ichiga oluvchi, o‘zaro moslashuvchi 
jadval shaklida tuziladi. 
Balans usuli normativ usuli bilan birgalikda qo‘llanadi. Normativ usulida resurslarni 
sarflashning  yo‘l  qo‘yish  mumkin  bo‘lgan  eng  yuqori  va  eng  quyi  chegaralari  aniqlanadi. 
Bunda  ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  va  tashkil  etishda  norma  va  normativ  kabi 
tushunchalardan foydalaniladi. 
Norma (me’yor) – bu, belgilangan sifatdagi mahsulot birligi (ish, xizmat) tayyorlash 
uchun  sarflanuvchi  xom  ashyo,  material,  yoqilg‘i,  energiya  va  boshqa  resurslardan 
foydalanishning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan maksimal yoki minimal chegarasidir. Agar 
resurslardan  foydalanish  normalarini  kamaytirish  mahsulot  sifatining  pasayishiga  yoki 
belgilangan  standartlar  talablarining  buzilishiga  olib  keladigan  bo‘lsa,  u  holda  bu 
normalarni kamaytirish mumkin emas. 
Normativ  –  bu,  nisbiy  kattalik  bo‘lib,  asosan  foizlar  yoki  koeffitsientlar  yordamida 
aks ettiriladi. U mehnat vositalari va predmetlaridan foydalanish darajasini, ularning har bir 
maydon birligi, og‘irlik birligi, hajm birligiga sarflanishini tavsiflab beradi. Masalan, asosiy 
fondlarning  birlik  qiymatiga  mahsulot  ishlab  chiqarish  (fond  qaytimi),  sutning  moylilik, 
vinoning  spirtlilik  darajasi  (foizlarda),  avtomashinaning  bosib  o‘tgan  yo‘li,  avtomobil 
shinasining ekspluatatsiyasi va hokazo. 
Rejalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilar: 
* 
maqsadni belgilash; 
* 
korxona  faoliyatining  turli  xil  yo‘nalishlari,  ayniqsa,  xalq  xo‘jaligi  va  aholi 
uchun zarur bo‘lgan masulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini 
asoslab berish; 
* 
zaruriy moddiy-texnika asossini shakllantirish; 
* 
moliyalashtirish manbalarini aniqlash; 
* 
yakuniy natijalarning ijobiy bo‘lishiga erishish. 
Rejalashtirish bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlarining barcha imkoniyatlaridan 
foydalanishga  xizmat  qilishi  lozim.  Korxona  faoliyatini  umuman  emas,  balki  har  bir 
muayyan  holdagi  vazifalarni  hal  qilishga  yo‘naltirgan  holda  rejalashtirish  zarur.  Buning 
uchun  rejalashtirishning  ilmiylik,  komplekslilik,  uzluksizlik,  optimallik,  moslashuvchanlik 
kabi tamoyillariga tayanish zarur. 

---

68 
 
Mazmuniga  ko‘ra,  rejalashtirish  texnik-iqtisodiy  va  tezkor-ishlab  chiqarish  turlariga 
bo‘linadi.