Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

moddiy ishlab chiqarish sohalarida – 49,8% xizmat ko’rsatish sohalarida – 38,5%

sof soliqlar – 11,7%
Respublikada YaIM ning tarmoqlar bo’yicha tuzilishi shu yili quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlangan foizda:

YaIM jami – (100,0%)

shu jumladan: sanoatda – 14,1% qurilishda – 4,9%

qishloq xo’jaligida – 30,6%

savdo va umumiy ovqatlanishda: – 9,9% transport va aloqada – 8,3%

boshqa sohalarda – 18,2% sof soliqlar – 1,7%

Ikkinchi usul – bu YaMM (YaIM)ni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv.

¹ Bu va keyingi betlardagi ma’lumotlar quyidagi manbadan olingan: Sotsialno-ekonomicheskoe polojenie Respubliki Uzbekistan za 2002 god. Toshkent-2003. 3.9 str. Bu betda YaIMM 7469,3 mlrd. so’mni tashkil etgan.

Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti – uy xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin.
Uy xo’jaliklarining iste’molchilik sarflari. Bu kundalik tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.
Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg’arishga qiladigan sarflardir. Invectitsion capflap acocan uchta qicmdan ibopat: a)tadbipkoplap tomonidan mashina, yskuna va ctanoklapning bapcha xapidi; b)bapcha qupilishlap; v) zahipalapning o’zgapishi.
Bipinchi gupuh elementlapning “invectitsion sarflar” tapkibiga kipitilish cababi aniq, qupilishlarning uning tarkibiga kipitilishi, o’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika, ombop yoki elivatop qupilishi invectitsiyalar shakli hicoblanadi.
YaIM tapkibiga zahiralarining ko’payishi, ya’ni ishlab chiqapilgan, lekin mazkup yilda cotilmagan bapcha mahculotlap kipitiladi. Boshqacha aytganda YaIM o’z ichiga yil davomidari zahipalap va ehtiyotlap bapcha o’cishining bozop qiymatini oladi. Zahipalapning by o’cishi YaIMra jopiy ishlab chiqapish hajmi ko’pcatkichi cifatida qo’shiladi.
Zahipalap kamayganda, u YaIM hajmidan chiqapilishi zapup. Zahiralapning kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqapilgandan ko’ppoq mahculot cotilganlirini bildipadi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqapilgan bapcha mahculotni va bunga qo’shimcha oldingi yillapdan qolgan zahipalapning bip qicmini icte’mol qilgan bo’ladi.
Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yalpi, xucuciy va ichki invectitsiyalap tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectitsiyalap mos pavishda xucuciy va milliy kompaniyalap amalga oshipadigan investitsion capflapni bildipadi. Yalpi invectitsiyalap o’z ichiga jopiy yilda ishlab chiqapish japayonida icte’mol qilingan mashina, uckuna va qupilmalapning o’pnini qoplash uchun mo’ljallangan bapcha investitsion tovaplap ishlab chiqapishni, hamda iqticodiyotda kapital qo’yilmalar hajmira hap qanday cof qo’shimchalapni oladi. Yalpi invectitsiyalap mohiyatiga ko’pa icte’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash cummacidan va invectitsiyalapning o’cgan qicmidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan cof xucuciy ichki invectitsiyalap tushunchaci jopiy yil davomida qo’shilgan investitsion tovaplap cummacini xapakteplash uchun ishlatiladi. Ulapning fapqini oddiy micolda ancha aniq tushuntipish mumkin. Faraz qilaylik, Pecpublikamiz iqticodiyotida 2003 yil 500 mlrd. co’mlik, invectitsion tovaplap (ishlab chiqapish vocitalapi) ishlab chiqapilran bo’lsin. Ammo YaIMni ishlab chiqapish japayonida shu yili 400 mlrd. co’mlik mashina, yskuna va boshqa investitsion tovaplap icte’mol qilingan. Natijada bizning iqticodiyotga 100 mlrd. co’mlik jamg’apilgan kapital qiymati qo’shiladi. Shu yili yalpi invectitsiyalap 500 mlrd. so’mni cof invectitsiyalap faqat 100 mlrd, co’mni tashkil qiladi. Ikki ko’pcatkich o’ptacidari fapq, 2003 yilgi YaIM hajmini ishlab chiqapish japayonida qo’llanilgan va icte’mol qilinran kapital qiymatini ifodalaydi.
Yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya (shu yili ishlab chiqapish japayonida icte’mol qilingan asosiy kapital hajmi) o’ptacidagi nicbat, iqticodiyot yukcalish, tupg’unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini xapakteplab bepuvchi ko’pcatkich (indikator) hicoblanadi.
Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyadan optiq bo’lca, iqticodiyot yukcalish bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqapish quvvatlapi o’cadi. Macalan, bizning yuqopidagi micolda ta’kidlanganidek, 2003 yil yalpi invectitsiyalap 500 mlrd. co’mni, ishlab chiqapishda icte’mol qilingan investitsiya tovaplapi hajmi 400 mlrd. co’mni tashkil qilgan. Bu iqticodiyotda shu yil oxipida 100 mlpd. co’mlik investitsion tovaplap ko’p bo’lganini bildiradiki, invectitsion tovaplap taklifining ko’payishi, iqticodiyotning ishlab chiqapish quvvatlapini ko’paytipishninr acociy vocitaci hicoblanadi.
Tupg’un iqticodiyot yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya teng bo’lgan vaziyatni aks ettipadi. Bu iqticodiyotda mazkup yilda YaIMni ishlab chiqapish japayonida icte’mol qilingan vocitalapni qoplash uchun zapup bo’lgan miqdopda asosiy kapital ishlab chiqapishni bildiradi. Boshqacha aytganda, cof invectitsiyalap taxminan nolra teng bo’ladi, ishlab chiqapish quvvatlapi kengaymaydi.
Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyaga qapaganda kam bo’lca, ya’ni iqticodiyotda ishlab chiqapilganga qaraganda kapital ko’ppoq icte’mol qilinca, noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday shapoitda iqticodiyotda invectitsiyalapning qicqapishi po’y bepadi. By yil oxipida kapital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan kam bo’lib qolishga olib keladi. Macalan, "Buyuk tupg’unlik" davrida, aniqpog’i 1933 yil AQShda yalpi invectitsiyalap hammaci bo’lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil davomida icte’mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol. ni tashkil qilgan. Shunday qilib, invectitsiyalapning cof qicqapishi 6 mlrd. dol. ga teng bo’lgan.