Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

2-jadval.

Iste’mol va jamg’arma darajasi, mlrd., so’m
(shartli ma’lumotlar)

Yillar	Daromad darajasi (D)	Iste’mol (I)	Jamg’arma (J)	Io’M	Jo’M	IqM	JqM
1990	1500	1300	200	0,87	0,13	-	-
1995	1800	1500	300	0,83	0,17	0,67	0,33
2000	2200	1700	500	0,77	0,23	0,50	0,50
	1	2	3 (1-2)	4 (2:1)	5(3:1)	6(2:1)	7 (3:1)

Jadval ma’lumotlaridan xulosa chiqarib aytish mumkinki, birinchidan, aholi daromadining asosiy qismi iste’molga sarflanadi, qolgan qismi jamg’armaga ajratiladi. Ikkinchidan, iste’mol ham, jamg’arish ham daromadlar darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi.

Aholi daromadining iste’molga ketadigan ulushi iste’molga o’rtacha moyillik deyiladi (Io’M).

Aholi daromadining jamg’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga o’rtacha moyillik (Jo’M) deyiladi. Ya’ni:

Io’M =

x 100 va Jo’ M
iste’mol daromad
jamgarma daromad ^{= 100}

Jadvalda keltirilgan har bir daromad darajasi bo’yicha Io’M va Jo’Mni hisoblab ko’ramizki daromad ko’payib borishi bilan Io’M tushadi, Jo’M esa o’sadi. Haqiqatda soliqlar to’langandan keyin qolgan daromad yoxud iste’mol qilinadi va yoxud jamg’armaga ketadi. Shu sababli daromadning iste’mol qilinadigan va jamg’armaga ketadigan qismlari daromad har qanday darajasining butun miqdorini qamrab oladi. qisqasi Io’M+Jo’M=1,0 yoki 100% bo’ladi.

Daromad o’simining iste’mol qilinadigan qismi yoki hissasi iste’molga qo’shilgan moyillik deyiladi (IQM), yoki



IQM =
iste’moldagi o’zgarish daromaddagi o’zgarish


Daromad har qanday o’sishning jamg’armaga ketadigan hissasi, jamg’armaga qo’shilgan moyillik deyiladi (JqM), ya’ni JqM = jamg’armadagi o’zgarish/daromaddagi o’zgarish.
Masalan, agar 1500 mlrd. so’m ni tashkil qiluvchi soliqlar to’langandan keyingi daromad 300 mlrd. so’mga ko’payib 1800 mlrd. so’mga etsa (7-qator)

daromadning shu o’sgan qismining 2/3 qismi iste’mol qilinadi va 1/3 qismi jamg’armaga ketadi. Boshqacha aytganda, IqM - 0,666 ni, JqM esa 0,333 ni tashkil qiladi. Daromaddagi har qanday o’zgarish uchun IqM va JqM yig’indisi har doim I ga teng bo’lishi zarur yoki IqM + JqM = I. Bizning misolda 0,666+0,333= I,0
Shaxsiy daromaddan tashqari iste’mol va jamg’arma o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikka ta’sir ko’rsatuvchi boshqa bir qator omillar ham mavjud bo’ladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:

• 
  uy xo’jaliklari jamg’argan boylik darajasi;
  
• 
  narxlar darajasi;
  
• 
  narxlar, daromadlar va tovarlar taklifi o’zgarishining kutilishi;
  
• 
  iste’molchi qarzlari;
  
• 
  soliq stavkalari o’zgarishi.
  

2. Jamg’arishning mhiyati, omillari va samaradorligi.

Jamg’arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib, investitsion xarakterdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg’arishning amalda namoyon bo’lish shakli bo’lganligi sababli dastlab tahlilni jamg’arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz.

Jamg’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zahiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga aytiladi.
Amalda jamg’arish kapital mablag’lar yoki investitsion sarflar shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab turganlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash va yangilashga qilinadigan xarajatlarni ifodalaydi. “Jamg’arish” va “kapital mablag’” yoki “investitsion sarflar” tushunchalari bir xil mazmunga ega emas. Bir tomondan, kapital mablag’ yoki investitsiyalarning chegaralari jamg’arish fondiga qaraganda kengroq, chunki renovatsiyaga (ya’ni eskirgan ob’ektlarni batamom almashtirishga) sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham ularning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, “jamg’arish” tushunchasi investitsion sarflar doirasidan chiqib ketadi, chunki u faqat asosiy kapitalning emas, balki aylanma kapitalning, shuningdek, ehtiyot zahiralarining kengayishini ham anglatadi.