Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

4-jadval.

O’zbekiston milliy iqtisodiyoti tarmoqlari bo’yicha YaIM ulushining o’zgarishi (joriy baholarda YaIM ga % hisobida)¹

Tarmoqlar		Yillar
		1993		1995		1998		2000		2002
		%		%		%		%		%
1.	Qishloq xo’jaligi		27,8		28,1		26,4		30,4		304
2.	Sanoat		22,3		17,1		15,0		13,8		14,1
3.	Xizmatlar		40,5		41,7		43,1		36,8		38,5
	Qurilish		8,9		7,1		7,8		6,1		4,9
	Savdo va umumiy ovqatlanish		6,2		5,2		8,5		9,5		9,8
	Transport va aloqa		5,5		7,3		6,2		8,1		8,2
	Boshqa xizmatlar		19,9		22,1		20,0		19,2		18,2
4.	Sof soliqlar		9,4		13,1		15,5		12,7		11,7
	YaIM		100,0		100,0		100		100,0		100,0

Bunda xalq xo’jaligining yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat ham o’rganiladi.

¹ Jadval. O’zbekiston makroiqtisodiyot va statistika vazirligi ma’lumotlari bo’yicha tuzilgan.

2. Iqtisodiy o’sishning omillari.

Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:

1. 
   tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
   
2. 
   mehnat resurslari miqdori va sifati;
   
3. 
   asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
   
4. 
   texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
   

Respublikamizda bozor iqtisodi¸tiga o’tish davrida amalga oshirila¸tgan

«tarkibiy o’zgarishlar iqtisodiy o’sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda»¹.

Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish potentsialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jara¸nga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.

Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat yaratadi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o’sishni ro’yobga chiqaradi.

Iqtisodiy o’sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o’z o’rniga ega bo’lsa- da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur.

Mehnat unumdorligining o’sishiga olib keluvchi omillarni to’laroq qarab chiqamiz.

Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o’z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda fan - texnika taraqqiyoti deyilganda provard mahsulot chiqarishni ko’paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg’unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullarning topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital qo’yilmalar (indestitsiyalar) mustahkam o’zaro bog’liq, texnika taraqqiyoti ko’pincha yangi mashina va uskunalarga investitsiyalar qo’yishga olib keladi. Masalan, atom energiyasidan foydalanish bo’yicha texnologiyani qo’llash uchun atom elektrostantsiyalarini qurish zarur bo’ladi. Birinchi qarashda texnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro’y berish xarakteriga ega bo’ladi. Gaz va yoqilg’i dvigatellari, konvyer va yig’ma liniyalar bizning hayotga o’tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib keldi.

Real mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin:

1. 
   resurslarning ko’proq hajmini jalb etilishi;
   
2. 
   ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan.
   

¹ Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish – eng muhim vazifamiz. «Xalq so’zi», 2000 yil, 15 fevral.

1.Band bo’lganlar soni 2.Ishlagan kishi soatlari- ning o’rtacha miqdori.

Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa, ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo’llash, ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi.