Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6-chizma. Iqtisodiy tsikl. 
 
Tanazzul fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar 
pasayish tamoyiliga berilmaydi. Tanazzulning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va 
bandlilik o’zining eng past darajasiga erishishi bilan xarakterlanadi. 
Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga 
aytiladi. 
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar 
massasi to’lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo’ladi) 
qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to’xtab qoladi, tovarlar ishlab 
chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o’sish davri uning tushkunligi bilan 
almashinadi. Iqtisodiyotning tez o’sish davrlari ko’pincha inflyatsiya, ya’ni narx 
darajasining ko’tarilishi bilan orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo’ladiki, bunda 
iqtisodiy o’sish bandlilik va ishlab chiqarishning past darajasiga o’rin beradi, ayrim 
hollarda narx darajasining ko’tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o’sadi. 
Qisqacha aytganda, iqtisodiy o’sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham 
inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi - 
takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab 
chiqarish va uning natijalarini o’zlashtirish o’rtasidagi nomutanosiblik bo’lib, u turli 
ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda 
namoyon bo’ladi. 
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan 
yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish 
imkoniyatini saqlaydi. 
Kapitalizmgacha bo’lgan davrlarda ishlab chiqarishning keskin qisqarishi, 
odatda tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, toshqinlar va x.k.) yoki urushlar va ularning 
Iqtisodiy 
follik 
darajasi 
Vakt 
yukori
yukori 
yukori 
Krizis kuyi 
nuktasi 
Krizis kuyi 
nuktasi

---

 
67
keltiradigan vayronagarchiliklari bilan bog’liq bo’lgan. Yirik mashinali ishlab 
chiqarishga o’tilgandan keyingi davrda vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib 
turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga tsiklik xarakterni kasb 
etadi.  
Ko’pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy tsikllarning ob’ektiv 
xarakterini tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillarni 
tahlil qilish orqali o’rganishni tavsiya qiladi. 
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy 
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Bu tashqi 
omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
– urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; 
– oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarning ochilishi; 
– yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migratsiyasi, 
er shari aholisi sonining o’zgarib turishi; 
– ijtimoy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan 
texnologiya, tadqiqotlar  va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar.