Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

 
Boshqalar
Markaziy bank 
Tijorat 
 banklari
 
Maxsus 
 banklar
 

---

 
131
1.  O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va muassasalari. 
2.  O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki.                       
3. Xalq banki. 
4.  Aktsiya, pay asosida, shuningdek chet el vakillari ishtirokida tuzilgan tijorat 
banklari, ularning vakolatxonalari.  
Banklar jumladan chet el banklari O’zbekiston Respublikasida o’z faoliyatini 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziya asosida 
amalga oshiradi. Ana shunday banklarga "Sanoat qurilish banki", "Paxta banki", 
«G’alla banki", «Meva-sabzavot banki», "Savdogar bank", "Avia bank", "Tadbirkor 
bank", "Namangan bank", "Parvina bank", "Sayoxat investi" banki va boshqalar. 
hammasi bo’lib Respublikamizda 30 dan ortiq tijorat banki bor. Umuman bank tijorat 
tashkiloti bo’lib u asosan omonatlarni qabul qiladi. Qimmatbaho qog’ozlar chiqaradi 
va ularni boshqaradi. O’zbekiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonda istiqbol 
yo’nalishlarini ko’zda tutib, respublika tashkil bo’lgan birinchi yildan boshlab 
xalqaro tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki barpo qildi. Bu bank birinchidan eksport 
tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valyutasida 
kreditlar beradi. Davlat zayomlari va kreditlaridan samarali foydalanishga qaratilgan 
xizmat ko’rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valyuta kredit bozorlari operatsiyalarida 
ishtirok etadi. Uchinchidan, xukumatlararo bitimlarni to’lov shartlarini ishlab 
chiqishda qatnashadi va boshqa vazifalarni bajaradi. 
Kredit, tabiiy bank tizimining yuragi joni bu banklardir. Banklar foyda olish 
maqsadida bo’sh pul mablag’larini to’plab unga muxtojlarga qarz berish bilan 
shug’ullanadigan muassasa. Respublikamizda qabul qilingan «Banklar va bank 
faoliyati to’g’risida» qonunda bank tushinchasi quyidagicha ta’riflanadi. Pul 
mablag’larini jalb qilish  hamda ularni  qaytarishlik, to’lashlik va muddatlilik 
shartlari asosida o’z nomidan joylashtirish uchun tuzilgan  muassasa bankdir, Bank 
huquqiy shaxsdir.» 
 Bank ishining kelib chiqishi tarixi pul maydalashdan boshlangan. Pul 
maydalovchi sarroflar, zargarlar do’konlari savdogar, sotuvchilardan oltin va 
kumushlarni  saqlashga ham qabul qilishar, egalaridan saqlab berganlari uchun to’lov 
olinar edi, bora-bora bunday ishlar bilan shug’ullanadigan ixtisoslashtirilgan 
muassasalar paydo bo’ldi. Keyinchalik ularni banka deb atay boshladilar. Tarixan 
banklar o’z nomlaridan avval vujudga kelgan. Bank so’zi olmoncha die Bank - kursi 
so’zidan kelib chiqqan. Ayrimlar italyancha "Banko" so’zidan kelib chiqqan 
deyishadi u ham shu ma’noni beradi. Uni yordamida ayrboshlash, hisob-kitob amalga 
oshirilgan. 
Banklar eng avvalo xususiy tijorat tuzilma sifatida bozor infrastrukturasining 
elementi sifatida vujudga kelgan. Davlat banklari tijorat banklariga qaraganda ancha 
keyin vujudga kelgan. Banklar rivojlanish jarayonida ko’p bosqichlarni bosib o’tgan. 
Dastlab ular idora sifatida xizmat ko’rsatgan. Lekin tez orada almashishga qarz berish 
ham qo’shiladi. Dastlabki banklar eramizgacha 2300 yil avval qadimgi xaldeylar 
(janubiy Messapotamiyada yashagan) davlatida savdo sherikchilik ko’rinishida 
tashkil topib, ssudaga pul berish va pul ko’chirish (o’tkazish) operatsiyalari bilan 
shug’ullangan. Lekin xaqiqiy bank rivojlanishi Bobillar (miloddan avvalgi 2000-
yilning boshlarida janubiy Messapotamiyada vujudga kelgan) davlati vujudga kelishi 

---

 
132
bilan bog’liq. Keyinchalik Afrika, Misr, Rimda va boshqa joylarda rivojlana 
boshladi. So’ngra bank rivoji asosan Angliyada yuz berdi. 
Davlat banklari XIX asrga kelibgina tashkil topa boshladi. Frantsiya davlat 
banki (1800 yil Napoleon I tomonidan tashkil etilgan), 1816 yil Avstriya, 1825 yili 
Belgiya milliy banki keyinchalik Rus davlat banki, Italiya milliy banki, vujudga 
kelib, tijorat banklari bilan birgalikda ish yurita boshladilar.  
Respublikamiz mustaqillikka erishchgach birinchi navbatda Markaziy bank 
tashkil etildi.  
Umuman olganda bank rivojida ikki tendentsiya mavjud: bir tomondan, 
universallashuv, ikkinchi tomondan, ixtisoslashuv. Tijorat banklari odatda universal 
xarakterga ega bo’lib, o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi 
korporatsiyalar hisoblanadi. Ular Markaziy bankdan maxsus litsenziya olib, unga 
muvofiq quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: 
• 
Aholi, uy xo’jaliklari va firmalardan omonatlarni qabul qilish, ya’ni 
muddatsiz depozitlarni jamg’arish va bu banklarga yozilgan cheklarni to’lovga qabul 
qilish. 
• 
Kreditlar berish. 
• 
Qimmatbaho qog’ozlar bilan operatsiyalar o’tkazish. 
• 
Turli xizmatlar ko’rsatish. 
• 
Banklararo operatsiyalar o’tkazish. 
• 
Tijorat banklari valyuta operatsiyalarini ham bajarish mumkin. 
Keyingi paytlarda