Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

4. Kredit va bank tizimi. 
 
Kredit tizimi keng ma’noda bank va boshqa kredit muassasalari ularning 
kredit operatsiyalarini bajarish uslublari, tashkil etishning huquqiy shakllari majmuini 
ifodalaydi. Kredit va banklarning kelgusida rivojlanishi moliya-kredit 
muassasalarining umumlashuvi, kengayishi kredit tizimida yangi funktsiya va 
vazifalarni vujudga kelishiga olib keladi. Kredit tizimining asosiy funktsiyasi bo’sh 
pul mablag’larini to’plab ssuda kapitaliga aylantirish. Undan tashqari omonatlar 
qabul qilish va ular bo’yicha turli schyotlar ochish, aktsiya va obligatsiyalar 
chiqarish, moddiy boyliklarni saqlash, to’lov operatsiyalarida vositachilik qilish va 
boshqalardan iborat. Kredit tizimi korxona, tashkilotlarning puli bilan turli 
operatsiyalar o’tkazishni o’z zimmasiga oladi. Shunday muomala vositalari yaratdiki, 
ular avvaliga oltin keyinchalik kredit pullari, so’ngra naqd pulsiz hisob-kitob bo’lib, 
ular bir-birini almashtirib bordi. 
Moliya kapitalining muhim bo’g’iniga aylanish bilan kredit tizimi xo’jalik 
hayotining hamma sferasiga kirib boradi. Hozirgi davrda iqtisodiy takror ishlab 
chiqarishda u markaziy o’rinda turadi desak xato qilmaymiz. Bank tizimi kredit 
tizimi negizi sifatida o’zining markazlashuvi bilan insonning eng mohirona va 
mukammal ijod namunasidir. Kredit tizimi, jumladan bank tizimi turli 
 
mamlakatlarda umumiy xususiyatlarga ega, shu bilan birga albatta o’ziga xos 
xususiyatlarga ham ega. Kredit tizimi kredit mexanizmiga tayanadi. 
 Kredit mexanizmi xo’jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo’lib, u o’z ichiga 
kreditlash sharoitlarini, usullarini, kreditni boshqarishni oladi, boshqacha aytganda 
kredit mexanizmi - bu kreditni tashkil etishning shakli, uslubidir. Kredit mexanizmi 
yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi. Kredit mexanizmining 
muhim elementlaridan biri kredit shartnomasi bo’lib, u kredit munosabatlarini amalga 
oshirishning xuquqiy asoslari hisoblanadi. Ikkinchisi kreditga layoqatliligidir. Kredit 
berishda unga asosiy e’tibor qaratiladi, chunki bank o’z faoliyati natijasi uchun to’liq 
javobgar bo’ladi. Kredit tizimi o’z ichiga ikki; bank va maxsus moliya-kredit tizimini 
oladi. Kredit tizimi tarkibini quyidagi sxema orqali tasvirlash mumkin. 
 
 
 
 
 

---

 
130
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kredit-moliya operatsiyalarining asosiy massasini nazorat qiluvchi, kredit 
tizimining hal qiluvchi asosiy bo’g’ini - bu bank tizimidir. Bank tizimi iqtisodiy 
tsivilizatsiyaning eng oliy yutuqlaridan biridir. Inson uni ixtiro qilish bilan 
iqtisodiyotga ta’sir etishning nozik, ta’sirchan vositasini topdi: Ko’p iqtisodchilar 
banklarni insonning nerv tizimiga qiyoslaydilar. Tashkil etish xarakatiga qarab, bank 
tizimi bir bo’g’inli hamda ikki bo’g’inli bo’lishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlar 
uchun  ikki bo’g’inli bank tizimi xarakterli. Bunda birinchi bo’g’in mamlakatda pul 
muomalasini tashkil etuvchi va nazorat qiluvchi. Markaziy bank bo’lsa, ikkinchi 
bo’g’inni mustaqil va markaziy bankka bo’ysunuvchi tijorat va maxsus banklar 
tashkil qiladi. 
 Bir bo’g’inli tizimda Markaziy va tijorat banklar bir mavqeida bo’lib, teng 
huquqli agentlar tarzda ish yuritadi, yoki hamma banklar davlat banki bo’ladi. 
Bunday bir bo’g’inli tizim kam taraqqiy etgan yoki totalitar davlatlarga xos. Banklar 
tizimi ish tartibi, bajaradigan operatsiyalariga litsenziya, ya’ni ruxsat olishiga ko’ra 
ikki: universal va maxsus banklarga bo’linadi. Universal tizimda tijorat banklari 
hamma kredit-moliya xizmatini bajaradi. 
Bunday tizimga Germaniya bank tizimini ko’rsatish mumkin. Maxsus tizimda 
tijorat banklari nisbatan tor doiradagi operatsiyalarni bajaradilar. Sof tarzda bunday 
tizim yo’q, lekin, AQSh bank tizimi unga yaqinroq. hozirgi zamon bank tizimi 
ko’proq universal tizim tomon borayapti. Sabab bunda bank xatari kamroq. hozirgi 
paytda Yaponiya, Avstraliya banklari shu tizimga o’tishmoqda. Mamlakatimiz bank 
tizimi ikki bo’g’inli bo’lib, tarkibi quyidagicha: 
Kredit tizimi 
Bank tizimi 
Maxsus moliya-kredit   
(nobank) tizimi
 
Pochta jamg’arma  
tizimi 
Maxsus kredit moliya 
muassasalari 
 
Pochta bo’limlri 
Pochta jamg’arma 
tashkilotlari 
Lizing firmalari 
Faktoring firmalari 
Lombardlar 
Kredit birlashmalari 
O’zaro kredit berish jamiyati  
Sug’urta jamiyati 
Investitsion kompaniyalar 
Pensiya  fondlari 
Moliya kompaniyalari 
Hisob-kitob(kliring) markazlari