Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

2. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari. 
 
Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. 
Inflyatsiya tushunchasi birinchi marta g’arbiy Amerikada, (1861-1865 
yillardagi fuqarolar urushi davrida) ishlatila boshlagan va qog’oz pul muomalasining 
ko’payib ketishi jarayonini bildirgan. Iqtisodiy adabiyotlarda inflyatsiya tushunchasi 
XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi. 
Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda 
tovar narxlarining o’sishidir. 
Inflyatsiya bozor xo’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish 
nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. 
Qog’oz pul tovarlarga, oltinga va o’z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan chet 
el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.  
Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan, 
iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2000 yil 113, 6; 2002 yil - 118,3 ga teng bulsa, 
inflyatsiya sur’ati quyidagicha bo’ladi. 
 
Inflyatsiya sur’ati = 
%
1
,
4
100
*
6
,
113
6
,
113
3
,
118
=
−
 
 
Kelib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha 
turlari mavjud. 
I. 
Talab inflyatsiyasi. Narx darajasining an’anaviy o’zgarishi jami talab 
ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning 
real hajmini ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki barcha mavjud 
resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning 
oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.  
II. 
Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi 
taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish 
xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya, mahsulot birligiga qilinadigan 
xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. 
Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi iqtisodiyotda foydani va 
mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o’z navbatida 
narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xom ashyo va 
energiya narxlarining o’sishi hisobiga ortib boradi. 
Inflyatsiyaning a) me’yoridagi; b) o’rmalab boruvchi v) giper inflyatsiya kabi 
turlari ham mavjud. Inflyatsiyaning birinchi turida baholar yiliga 10 foizgacha, 
ikkinchisida 20 dan 200 foizgacha, uchinchisida, astronomik miqdorda o’sishi 
kuzatiladi. 
Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya 
farqlanadi. Kutilayotgan inflyatsiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish 
mumkin, kutilmagan inflyatsiyani oldindan aytib bo’lmaydi. Birinchi xolda 
inflyatsiyaning kutilayotgan salbiy oqibatlariga tayyorlanib uni sezilarli darajada 
yumshatish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o’sishi natijasida 
mamlakat iqtisodiy ahvolining sezilarli yomonlashuvi ro’y berishi mumkin.  

---

 
108