|
Musbat (ijobiy) tashqi samara biror iqtisodiy sub’ektning faoliyati boshqa sub’ektlarga yutuq keltirganda vujudga keladi.
MSB= MPB+ MЕB (3)
Bu yerda MSB — ijtimoiy chekli yutuq;
MPB — xususiy chekli yutuq;
MЕB — tashqi chekli yutuq.
Ijobiy tashqi samaraga maorifni va ilmiy izlanishlarni keltirish mumkin. Maorif yaxshi yulga qo’yilsa, bundan jamiyatning xar bir a’zosi yutadi. Xuddi shunday ilmiy izlanishlardagi kashfiyotlardan xam jamiyat va uning a’zolari yutadi. Xar bir shaxs ta’lim olayotganda uzi oladigan yutuqni uylashi mumkin, lekin, bundan jamiyat qanday yutuq olish mumkinligini uylamaydi, ya’ni uzi oladigan yututsni Xisobga oladi, xolos. Shaxs ta’lim olishga qaror qilishidan oldin ta’limga ketadigan xarajat bilan ta’limdan oladigan yutuqni bir-biri bilan taqoslab kuradi. Inson kapitaliga qilingan investitsiyalar jamiyat uchun optimal bo’lgan miqdordan past bo’ladi (2-rasm).
Bozor muvozanati E1 xususiy chekli yutuq bilan ijtimoiy chekli xarajat chiziqlari kesishgan nuqtada o‘rnatiladi.
MPB= MSC. (6)
Ya’ni (6) tenglikda jamiyat oladigan chekli yutuq xisobga olinmagan. Umuman olganda ijtimoiy chekli yutuq xususiy chekli yutuqtan tashqi chekli yutuq miqdoriga katta.
Shuning uchun xam, ishlab chiqarish xajmini umumiy chekli yutuq, ya’ni ijtimoiy chekli yutuq ijtimoiy chekli xarajatga teng bulgunga sadar oshirish mum¬kin. Demak, jamiyat uchun samarali bulgan muvozanat,
2-RASM. Ijobiy tashqi samara
ijtimoiy chekli yutuq chizig’i bilan ijtimoiy chekli xarajat chizigi kesishgan Ye2 nukgada erishilishi mumkin. Natijada, samaradorlik FE2E1 uchburchak yuziga teng miqdorga oshadi.
Umumlashtirib aytadigan bulsak, ijobiy tashqi samara bulganda iqtisodiy ne’matlar samarali xajmdan kam mikdorda sotiladi va sotib olinadi, ya’ni ijobiy tashqi samarali tovarlar va xizmatlar kamrok, ishlab chikdladi.
Ijobiy va salbiy tashqi samaraga ta’sir qilish
Salbiy tashki samaraga ega bulgan tovarlar va xizmatlarni ko’p ishlab chiqarilishini kamaytirish va ijobiy tashqi samarali tovarlar va xizmatlarni optimal xajmgacha oshirish uchun tashqi samaralarni ichki samaraga aylantirish (transformatsiya kilish) kerak.
Tashqi samaralarni ichki samaraga aylantirish uchun xususiy chekli xarajatlarni (va mos xolda chekli yutuqni) ijtimoiy chekli xarajatlarga (chekli yutukdarga) yaqinlashtirish lozim.
Ushbu muammoni yechish uchun soliqdardan va subsidiyalardan foydalanish A.S.Pigu tomonidan taklif qilingan.
Tartiblashtiradigan soliq — bu salbiy tashqi samaraga ega bo’lgan iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarishga kuyiladigan va xususiy chekli xarajatni ij-timoiy chekli xarajatgacha kutaradigan solik,.
Demak, yuqoridagi misolda soliq T tashqi chekli xarajatga teng bulsa, ya’ni T=MЕS bulsa, bozor muvozanatini samarali muvozanatga yakinlashtiradi:
MSB= MSC.
Tartiblashtiruvchi subsidiya — bu ijobiy tashki samaraga ega bulgan iktisodiy ne’matlarni ishlab chikaruvchilarga va iste’mol qiluvchilarga beriladigan subsidiya bulib, u xususiy chekli yutuqni ijtimoiy chekli yutuqqa yakinlashtiradi.
Agar tashqi chekli yutuqga teng bulgan subsidiya (S = MЕV) talabalarga yoki ilmiy xodimlarga berilganda edi, u talabalarning ta’lim xizmatiga talabini va ilmiy izlanuvchilarni ilmiy izlanishga talabini MSB=MSC tenglikni ta’minlaydigan darajagacha oshirgan bular edi. Lekin, tartiblashtiruvchi soliqlar va subsidiyalar tashki samara bilan boglik muammolarni tuliq yechishga yordam bera olmaydi, nima uchun deganda, amaliyotda chekli yutuk va chekli xarajatlarni anik ^isoblash juda kiyin bulsa, ikkinchidan, ular yetkazadigan zarar miqdorini ham hisoblashda juda katta qiyinchiliklar mavjud.
Tashqi samara muammosini yechishning yangi yuli R. Kouzning ilmiy izlanishlari bilan boglik R.Kouzning fikricha, ushbu muammo tomonlar uchun umumiy muammo bo’lib, uning yechilishi ikkala tomonning birgalikda mas’uliyatli x,arakat kilish bilan boglik Bu yerda e’tibor ikki tomondan kaysi biri kuprok, kay- si biri kamrok yukotish iga berilmasdan, ikkala tmondan mumkin bulgan jiddiy yukotishni oddini olishga berilishi lozimligi kursatilgan.
A.S.Pigu tomonidan taklif kilingan yechimda alternativ xarajatlar prinsipidan foydalanilmagan va xukukiy omilga e’tibor berilmagan.
Kouzning ijtimoiy xarajatlar bilan bog’lik ishlarini umumlashtirib uni Dj.Stigler degan olim “Kouz teoremasi” deb atadi. Kouz teoremasiga kura, agar barcha tomonlarning mulkiy huquqlari yaxshi aniklangan bulsa, transaksion xarajatlar nolga teng bulsa, pirovard natija (ishlab chiqarish qiymatini maksimallashtiruvchi) mulkchilik xuquqini taqsimlashdagi o’zgarishlarga bog’lik emas (agar daromad samarasi e’tiborga olinmaganda). Teoremadagi asosiy mazmun Dj.Stigler fikriga kura kuyidagicha “Mukammallashgan rakobat bozorda xususiy va ijtimoiy xarajatlar bir-biriga teng”.
Kouz tashqi samara bilan bog’liq yuqotishlarni xisobga olish mas’uliyatini uz ichiga oluvchi narx belgilash tizimi bilan ushbu mas’uliyatni e’tiborga olmaydigan narx belgilash tizimini bir-biri bilan taqqoslab, quyidagi fikrga keladi, ya’ni, agar katnashuvchilar tashqi samara muammosini xarajatlarsiz birgalikda kelishib olsa (kelishish bilan boglik, transaksion xarajatlar nolga teng bulsa), u holda raqobatlashgan bozor sharoitida ishlab chiqarish qiymatini maksimallashtiradigan mumkin bulgan maksimal natijaga erishish mumkin.
Kouz quyidagi misolni keltiradi. Bir-biri bilan qo’shni bugdoy yetishtiruvchi va qoramollarni boquvchi fermerlar joylashgan. Mol boquvchi fermer vaqti-vaqti bilan mollarini kushni fermer yerlariga qo’yib yuborib, uning bugdoylarini pashon kdpib turadi. Kurinib turibdiki, bu yerda tashki samara (ekstemal samara) mavjud. Kouz kursatganki, bu muammo davlatning aralashuvisiz ikkala fermerning kelishuvi asosida yechilishi mumkin.
Agar mol bokuvchi ikkinchi fermerga keltirgan zarari uchun mas’uliyatni xis qilsa, u ikki variantda yul tutishi mumkin: yo mol bokuvchi yetkazgan zararini koplaydi, yoki u ushbu yerni fermerdan ijaraga oladi (ijara xaqi tulab, agar buvdoy ekuvchi fermer ham yerni ijaraga olgan bulsa, unda yukorirok ijara xaqi to’lab) pirovard natija ikkala xolda am bir xil bo’lib, ishlab chikarish kiymatini maksimallashtirishga olib keladi. Agar yetkazilgan zarar uchun mas’uliyat sezilmasa tashqi samara vujudga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
