|
P Q
Pe
1-rasm. Raqobatlashgan firmaning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holati
Raqobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi va natijada iste′molchilarning ehtiyojlarini maksimal
darajada qondirishga erishiladi. Bunday taqsimlanish P MC
shartida
ta`minlanadi. Firmalar ushbu shartga ko`ra ishlab chiqarishni narx chekli xarajatga teng bo`lgancha qadar mumkin darajada maksimallashtiradilar. Ushbu shart bajarilganda nafaqat resurslarni samarali taqsimlashga erishiladi, balki maksimal ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishiladi. Raqobatlashgan bozor firmalarni minimal xarajatlarda mahsulot ishlab chiqarishga va uni ushbu xarajatlarga mos bo`lgan narxda sotishga majbur qiladi. Muvozanat holat grafigida o`rtacha xarajat grafigi talab chizig`iga urinadi xolos.
Agar
AC > P
bo`lsa, firma zarar ko`radi va tarmoqdan ketishga
majbur bo`ladi. Agar
AC < P
bo`lsa, bozorda qisqa muddatli oraliqda
ortiqcha foyda olish ikoniyati tug`iladi. Lekin, bu ortiqcha foyda tarmoqqa boshqa firmalarni kirib kelishiga sabab bo`ladi. Boshqa firmalarning kirib kelishi ortiqcha foydani nolga tushiradi. Bu o`z navbatida muvozanat holatni uzoq muddatgacha turg`un saqlanishidan dalolat beradi.
Raqobatlashgan bozorda va muvozanat holat sharoitida raqobatlashvchi tarmoqqa qarashli firmalar xarajatlari bir xil deb qaraladi. Lekin, biz bilamizki ba`zi bir firmalar sifatli xom ashyoda ishlaydi, boshqalari zamonaviyroq va samaraliroq uskunada va texnologiyada
ishlaydi, yana boshqasi yuqori malakali kadrlar bilan ishlaydi. Umuman olganda ikkita bir xil firmaning o`zi bo`lmaydi. O`z-o`zidan ravshanki, sifatli resurslar bilan ishlaydigan firmalarning xarajatlari boshqalarnikiga qaraganda kam bo`ladi.
Bu holatni raqobatlashgan bozordagi firmalarning o`rtacha xarajatlari bir xil bo`ladi, degan shart bilan mos kelishini iqtisodda quyidagicha tushuntiradi: ya′ni sifatli resurs egalari o`z resurslari uchun ko`proq ish xaqi oladi, mukammallashgan samarali uskunalarning ijara haqi ham yuqori bo`ladi. Iqtisodiy renta - bu raqobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma to`lashi mumkin bo`lgan narx bilan ushbu resursning minimal narxi o`rtasidagi farq. Masalan, o`rtacha xom ashyodan foydalanib ishlab chiqarilgan har bir mahsulot 10 so`m keltirsin, cheklangan sifatli xom ashyodan foydalanib ushbu mahsulotni ishlab chiqarganda (xarajatlarning kamayishi va mahsulot sifatini oshishi hisobiga) har bir mahsulotdan oladigan foyda 20 so`mni tashkil qilsin, deylik. Sifatli resursni hamma firmalar ham sotib olishga harakat qiladi. Lekin, sifatli resurs cheklangan bo`lgani uchun hamma firmalar sotib ola olmaydi. Agar sifatli xom ashyo raqobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi o`rtacha xom ashyo narxidan
albatta yuqori bo`ladi. Agar o`rtacha xom ashyo narxi P1 va sifatli xom
ashyo narxi
teng bo`lgan iqtisodiy renta oladi. Natijada mahsulot ishlab chiqaruvchi firmalarning o`rtacha xarajati bir-biriga teng bo`ladi.
Shunday qilib, samarali resurslardan foydalanib olingan barcha foyda ushbu resurslarni sotib olishga sarflanadi. Ushbu holat raqobatlashgan bozordagi firmalarning o`rtacha xarajatlari tenglashish tendensiyasiga ega ekanligini ko`rsatadi.
3. Tashqi samaralar yoki eksternalilar (externalities)— bozordagi oldi-sottidan olinadigan, lekin narxda o’z ifodasini topmagan xarajat yoki foyda. Ular muayyan operatsiyada qatnashadigan bozor sub’ektlari bilan bir Katorda uchinchi tomon bilan boglik, bulgani uchun xam “tashqi” deb qabul kilinadi. Ushbu xarajatlar yoki yutuklar (foyda) tovarlar va xizmatlarni xam ishlab chikarishda, xam iste’mol kdlishda vujudga keladi.o’
Tashki samara musbat (ijobiy) va manfiy (salbiy) samaralarga bulinadi. Manfiy samara xarajatlar bilan boglik bulsa, musbat samara uchinchi tomon- ning yutugi bilan boylikdir. Shunday kilib, tashki samara ijtimoiy xarajatlar (yutuklar) va xususiy xarajatlar (yutuqlar) o’rtasidagi farqni ko’rsatadi.
MSC=MPC+MEC. (1)
bu yerda MSC — ijtimoiy chekli xarajat;
MPC— xususiy chekli xarajat;
MЕC~ tashqi chekli xarajat (Marginal External Cost).
Agar bir iqtisodiy sub’ektning faoliyati boshqa iqtisodiy sub’ektlar faoliyatida xarajatlarga olib kelsa, salbiy tashqi samara vujudga keladi. Masalan, ximiya zavodi foydalanilgan suvni yetarli darajada tozalamasdan daryoga oqizmokda, deylik. Chiqindi suv xajmi zavod ishlab chiqarish xajmiga proporsional bulsa, zavod qancha ko’p maxsulot ishlab chiqarsa, u atrof muxitni shuncha kup ifloslantiradi. Ximiya zavodi maxsus suv tozalash inshooti qurmaganligi uchun, chiqindi suv tuliq tozalanmaydi, demak zavodning xususiy chekli xarajati ijtimoiy chekli xarajatidan past buladi, nima uchun deganda uning xarajati suvni tozalash bilan bog’lik xarajatdan xoli. Zavod xarajatlarni tejash asosida kuproq maxsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqargan maxsulot xajmi samarali xajmdan kup buladi (1-rasm).
1-rasm. Manfiy (salbiy) tashqi samara
Suvni tozalashga xarajat qilmaganda zavodning ishlab chikarish xajmi Q1 ga, uning narxi P1 ga teng va E1 nuktada bozor muvozanati urnatiladi. E1 nuk-tada kesishadigan talab chizigi chekli ijtimoii yutuk MSBrni ifodalasa, taklif chizig’i xususiy chekli xarajat MPS ni ifodalaydi. E1 nuqtada bozor muvozanati urnatilganda chekli xususiy xarajat chekli ijtimoiy yutuqga teng buladi:
MPS = MSB. (4)
Lekin, chekli ijtimoiy xarajat chekli xususiy xarajat bilan chekli tashqi xarajat yigindisiga teng:
MSC= MPS+ MЕC. (5)
Agar tashqi xarajat zavodning ichki xarajatiga aylantirilsa, samarali ishlab chikarish xajmi Q1 dan Q2 ga kiskargan buladi. Maxsulot narxi P1 dan P2 ga kutariladi va E2 nuklada chekli ijtimoii yutuk chekli ijtimoiy xarajat bilan tenglashardi, ya’ni
MSB= MSC.
Shuni e’tiborga olish kerakki, E2 nuktada tashki mu\itni ifloslantirishning okibatlari tulik yukotilmaydi, nima uchun deganda, ximiya zavod Q2 miqdorda maxsulot ishlab chiqarishni davom ettiradi va shu ishlab chiqarish xajmiga proporsional chiqindi xam atrof-muhitga chiqaradi. Lekin, atrof-muxitni ifloslantirishdan buladigan zarar ancha kamayadi. 1-rasmdagi EyE2F uchburchakning yuzi xususiy chekli xarajatni ijtimoiy chekli xarajatdan past bulishi bilan boglik, bo’lgandagi yo’qotilgan samarani kursatadi.
Shunday qilib, salbiy tashqi samara mavjud bulganda iqtisodiy ne’mat samarali xajmdan kuproq, xajmda sotiladi va sotib olinadi, aniqroq qilib aytadigan bo’lsak salbiy tashqi samaraga ega bulgan tovarlar va xizmatlar keragidan ortiqcha ishlab chiqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
