Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti fanidan

Шахсий даромад солиғи ставкаси (тахминий маълумотлар)

Жадвалнинг 2-устунида даромад солиғи ставкасининг динамикаси келтирилган. 14 фоизли ставка 9000 сўмдан кам бўлган барча йиллик даромадларга (30000 сўмдан юқори) қўлланилади. Солиқ олинадиган йиллик умумий даромад 9000 сўмлик даражадан ортиб бориши билан, шунга мос равишда солиқ ставкаси ҳам ўсиб боради. Умумий йиллик даромад 30000 сўмни ташкил қилганда, даромаднинг ўсган қисми (7500 сўм) умумий солиқ суммасини (7500 сўм) қопламайди. Умумий йиллик даромад суммаси 30000 лик даражадан ортиб бориши билан солиқ суммасининг ўсиши ўртасидаги фарқ солиқ фойдаси ҳисобига боради.

Шахсий даромад солиғи билан боғлиқ масалани чуқурроқ аниқлаб олиш учун охирги ва ўртача солиқ ставкаси ўртасидаги фарқни тушунтириш зарур. Охирги солиқ ставкаси ўсган ёки қўшимча даромадга тўланадиган солиқ ҳисобланади. Охирги солиқ ставкаси тўланадиган солиқнинг ўсган қисмини ўсган даромадга бўлиш йўли билан аниқланади.
Ўртача солиқ ставкаси бу умумий солиқ суммасининг солиқ олинадиган йиллик даромадга бўлинган нисбати. Агар умумий солиқ суммаси 1740 сўмни, солиқ олинадиган йиллик даромад 1200 сўмни ташкил қилганда, ўртача солиқ ставкаси 14,5 (1740 : 12000) фоизга тенглашади.
Ҳозир амал қилиб турган солиқ тўғрисидаги Республика Қонуни шахсий даромад солиғи тўлашдан четлашишларга маълум даражада чек қўйган бўлса, унда прогрессивлик даражасини оз бўлсада камайтириш учун алоҳида имкониятларга йўл қўйилади. Юқори даромад олувчи кўп кишилар, солиқ олинадиган умумий суммани ҳар хил йўллар билан анча
сезиларли даражада камайтириши мумкин. Масалан: аҳолининг юқори даромад ставкасини, пулларни жамғарма депозитлари ва корхоналар облигацияларига жойлаштириб, 50,0дан 0 даражагача камайтириш мумкин. Бундан ташқари йиллик даромадлари суммасини даромадлар тўғрисидаги декларацияда камайтириб кўрсатиш орқали солиқ тўлашдан четлашиш йўллари ҳам қонунда тўлиқ бартараф қилинмаган. Солиқ қонунчилигида солиқ тўлашдан аниқ кўриб турган четлашиш йўлларидан ташқари қонунсиз (яширин) бош тортишнинг бартараф қилиб бўлмайдиган муаммолари ҳам мавжуд. У ерда даромадларнинг гиёҳванд моддалар сотиш, фоҳишабозлик, қимор ўйинлари ва шу каби фаолият турлари орқали яширин иқтисодиётга оқиб кетиши кўзда тутилади. Бунга алоҳида кишиларнинг фоиз ва дивиденд шаклида оладиган даромадларини яшириши ҳам киради: майда бизнес эгаси нақд оладиган пулларни яшириши ёки солиқ декларациясида қисман кўрсатиши мумкин.
Иш ҳақидан олинадиган солиқлар. Иш ҳақи умумий йиллик даро- маднинг таркибий қисми ҳисобланади. Шу сабабли фуқароларнинг умумий даромадидан олинадиган даромад солиғи иш ҳақига тегишли.
Солиқнинг бу турини юқорида батафсил қараб чиқдик. Иш ҳақи фондидан олинадиган ижтимоий суғурта ажратмалари ва ундан тўловлар (5 фоизли) ҳам солиқларнинг алоҳида тури сифатида кўриб чиқилди. Булардан ташқари иш ҳақидан бўйдоқлар, сўққабошлар ва кам оилалилар ҳам солиқ тўлайди. 1992 йил республикамизда солиқнинг бу турлари аҳолидан олинадиган солиқларнинг 1,8 фоизини ташкил қилган. Фуқаролар ўзларининг иш ҳақидан турли ижтимоий ташкилотлар ва фондларга ҳам тўлов ва хайр эхсонлар қилиши мумкин.
Корхона даромадидан олинадиган солиқ. Солиқ қонунчилигида давлат корхона ва ташкилотлари ҳамда жамоа ва мулкчиликнинг бошқа шаклларига асосланган корхона ва ташкилотлар даромадларидан давлат бюджетига солиқ тўлаши кўзда тутилади.
Даромад солиғи корхона даромадининг мутлоқ суммасидан олинади.
Солиқ олинадиган даромад суммаси қуйидаги кетма-кетликда ҳисоблаб топилади:

1. 
   Умумий даромад аниқланади. У ўз ичига ялпи фойда (амортизацияни ҳам ўз ичига олади), бошқа корхоналардан келиб тушадиган дивидентлар ва облигация бўйича фоизлар (акция ва облегацияларга эга бўлгани учун), заём ва банкдаги қўйилмаларга олинадиган фоизлар ва шу кабилар ҳамда ижарага берилган корхона мулкидан рента тушумлари, патент ва лицензия сотишдан тушумлар, мол мулкни сотишдан тушадиган даромадларни олади.
   
2. 
   Даромадни камайтирувчи умумий сумма ҳисоблаб топилади (чиқим). Даромадни камайтирувчи чиқимлар ўз ичига ва хизматчиларга тўловлар (ялпи фойдани ҳисоблашда маҳсулот қийматини оширмайдиган), тўланган солиқ ва фоизлар хайр эҳсон фондларига ажратмалар, амортиза- ция ажратмаси суммаси, ўз пенсия фондига ажратма ва ишчиларга тўланган
   

дивидентларни олади. Солиқ олинадиган даромад умумий даромад билан умумий ажратма (чиқим)лар ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади.
Мулкчиликнинг барча шаклларига асосланган корхоналар даромадига маълум ставка бўйича (бизда 18 фоизли) даромад солиғи ўрнатилади.
Халқ хўжалигининг айрим тармоқлари учун пасайтирилган (12 фоиздан кам бўлмаган) ва оширилган солиқ ставкаси (35 фоиздан юқори бўлмаган) ўрнатилиши мумкин. Янги солиқ ставкалари 8-иловада кўрсатилган.
Корхоналардан олинадиган даромад солиғини қўллаш айрим камчи- ликлардан ҳоли эмас. Биринчидан, солиқнинг ҳаракат қилиш соҳаси анча ноаниқ. Юқори фойда олишни кўзда тутиб маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва ўз маҳсулотига максимал фойдани таъминловчи нархни ўрнатган корхона фойдасига солиқ ўрнатилганда ишлаб чиқариш ҳажми ва нархни ўзгартириш учун асосга эга бўлмайди.
Акцияга эгалик қилувчи компания солиқнинг бутун оғирлигини анча паст дивиденд ёки тақсимланмайдиган кам фойда суммаси шаклида ўз елкасида кўтаришга мажбур. Иккинчидан, корхоналар даромадига солиқ қисман анча юқори нархлар орқали истеъмолчиларга ва анча паст нархлар орқали ресурсларни етказиб берувчиларга ўтади.
Акциз солиғи. Бу солиқнинг объекти натурал ёки қиймат шаклида сотилган товарлар ҳажми ҳисобланади. Акциз солиғи эгри солиқ ҳисоб- ланиб товар бирлигига ўрнатилади ва унинг чакана нархига киради ҳамда анча юқори нархлар орқали сотувчидан истеъмолчига ўтади.
Акциз солиғи ставкаси ва солиқ олинадиган товарлар рўйхати Вазирлар Маҳкамаси томонидан аниқланади.
Маҳсулот ва хом ашё ресурсларини республикадан ташқарига сотган корхоналар улар учун ҳам солиқ тўлайди. Ташқарига чиқарилган маҳсулот ва хом ашё ресурслари учун тўланадиган солиқ, айрим маҳсулотлар нархига киради ва сотилганда истеъмолчидан ундириб олинади.
Солиқнинг бу турли қўшилган қиймат солиғига қўшимча ҳисобланади.
Мулк солиғи. Мулк солиғининг асосий қисмининг оғирлиги шу мулк эгасининг елкасига тушади, чунки бу солиқни бошқага юклаш мумкин эмас. Бу - ер, шахсий мулк, хусусий уй ёки квартира солиқларига тегишли.
Масалан, ҳатто ер сотилганда ҳам мулк солиғининг қандайдир юкини унга ортиш мумкин эмас. Харидор шу ер учун келажакда тўлашга тўғри келадиган солиқ ҳажмини эътиборга олиб ернинг нархини пасайтиришга ҳаракат қилади.
Ижарага олинган ёки тадбиркорлик мулкига солиқ бутунлай бошқа характер касб этади. Ижарага олинган мулкга солинган солиқ тўлиқ ёки қисман мулкдордан ижарачига рента тўловларини ошириш йўли билан ўтказилиши мумкин.
Тадбиркорлик мулкига солинадиган солиқ ишлаб чиқариш харажат- лари сифатида қолади ва шу сабабли маҳсулот баҳосини ўрнатишда ҳисобга олади. Шу орқали бундай солиқлар истеъмолчилар елкасига юклатилади.
Бундан ташқари деҳқон хўжаликларини юритувчи фуқаролар даромади- дан ҳам солиқ ундирилади. Солиқ ундириладиган даромад ялпи даромад (пул ёки натурал шаклидаги) ва шу даромадни олиш учунқилинган харажатлар ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Солиқ ставкаси ойлик тушумнинг 10 фоизи миқдорида ўрнатилади.
Яхлит олинган солиқ тизимини таҳлил қилиш унинг фавқулотда ҳилма-ҳиллиги амалий жиҳатдан кенг қамровлиги ва жамиятнинг хўжалик молиявий ҳаётининг ҳар бир босқичидаги мураккаб тузилишини акс эттиришини кўрсатади.

3.