Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Borliq  va  yo‘qlik  dialektikasi. 

«Borliq  bor,  yo‘qlik  esa  –  yo‘q»,  deganida,  Parmenid  ayni  shu  holga 

e’tiborni qaratgan. Binobarin, yaxshi, yomon, to‘g‘ri,noto‘g‘ri, quvnoq, sho‘r, oq, qora, katta, kichkina kabi 

va  shunga  o‘xshash  sifatlar  borliqqa  nisbatan  qo‘llanilishi  mumkin  emas.  Borliqni  biron-bir  koordinatalar 

tizimiga  joylashtirib  bo‘lmaydi,  uni  faqat  vaqtda  fikrlash  mumkin.  Muxtasar  qilib  aytganda,  borliqni  har 

qanday voqelik ega bo‘ladigan umumiy, universal va betakror mavjudlik qobiliyati, deb tavsiflash mumkin. 

Bu fikr esa amalda mavjud narsagina borliqqa ega bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqarish imkonini beradi. 

«Yo‘qlik» har qanday tilda amalda mavjud bo‘lmagan narsa bilan tenglashtiriladi va boshqacha tushunilishi 

mumkin  ham  emas. Boshqacha aytganda,  yo‘qlik borliqni inkor etadi va narsa, jism,  hodisa, ong... (ya’ni 

amalda  mavjud  bo‘lishimumkin  bo‘lgan  narsalar)  o‘zligini  yo‘qotgan  holda  «yo‘qlik»  atamasi  ayni 

shuma’noda ishlatiladi va ular haqida ular «yo‘qlikka chekindi», mavjud emas deyiladi. Lekin, sof falsafiy 

ma’noda bu fikrni to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Borliq va yo‘qlik o‘rtasida dialektik o‘zaro aloqa mavjud. 

Birinchidan,

 dunyo haqidagi hozirgi tasavvurlarga ko‘ra, biz yashayotgan Olam bo‘shliqdan bino bo‘lgan. 

Bo‘shliq  materiyaning  alohida  holati.  Bo‘shliq  fizik  borliqning  eng  boy  tipi,  o‘ziga  xos  potensial  borliq 

sifatida namoyon bo‘ladi, zero unda mumkin bo‘lgan barcha zarralar va holatlar mavjud, biroq ayni vaqtda 

unda  aktual  tarzda  hech  narsa  yo‘q.  Yana  shuni  ham  e’tiborga  olish  lozimki,  fiziklar  (D.A.Landau  va 

boshqalar)  nuqtai  nazaridan  biz  yashayotgan  Olam  ham  dunyoda  yagona  emas,  chunki  u  rivojlanishning 

turli sikllarini boshidan kechirayotgan turli Olamlarning cheksiz sonidan tashkil topadi. Shu ma’noda borliq 

va yo‘qlikning o‘zaro aloqasi ham nisbiy xususiyat kasb etadi

11

. 

Ikkinchidan,

  amalda  mavjud  bo‘lgan  narsaning  ob’ektiv  borlig‘i  yo‘qlikka  chekinadi,  lekin,  shunga 

qaramay  u  haqda  gapirilayotgan,  ya’ni  u  muayyan  narsa  sifatida  fikrlanayotgan  bo‘lsa,  bu  narsa  ongda 

mavjud bo‘ladi va o‘zining  «ikkinchi»borlig‘ini saqlaydi, ayni holda u dastlabki ob’ektning nusxasi, ideal 

obrazi  bo‘lib qoladi. Shunday  qilib,  o‘tgan zamondagi  borliq  yo‘qlikdir, deb aytish mumkin.  Borliq doim 

hozirgi  zamonda  mavjud  bo‘ladi,  u  faqat  hozirgi  zamonda  o‘zini  namoyon  etadi,  basharti  u  dolzarb  va 

                                                           

11

 

Малюкова О.В. Материя, пространство и время с точки зрения физики ХХ века // Онтология, гносеология, логика и 

аналитическая философия. –СП(б).: 1997 г. с. 93. 

---