Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

401 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

  

 

62

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Ғарб уйғониш

фалсафасининг ри-

вожланишида учта

даврни ва шунга му-

вофиқ холда учта

оқим, йўналишни

фарқ қилиш

мумкин: 

гуманистик (ант-

ропоцентрик) 

давр - XIV аср

ўрталари – XV 

аср ўрталари;

гуманистик (ант-

ропоцентрик) 

давр - XIV аср

ўрталари – XV 

аср ўрталари;

гуманистик (ант-

ропоцентрик) 

давр - XIV аср

ўрталари – XV 

аср ўрталари;

65

Энг машҳур гуманист-файласуфлар

Данте Алигьери

(1265-1321)  

«Тангри комедияси»

муаллифи

Франческо Петрарка

(1304-1371) –

«Ашулалар китоби», 

«Оламга нафрат» ва

бошқа асрлар

муаллифи

Лоренцо Валла

(1507-1557) «Асл

эзгулик сифатидаги

лаззатланиш ҳақида»

асарининг муаллифи

---

 

 

 

 

402 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

  

 

84

Ўрта асрлар Шарқ фалсафасининг ўзига хос хусусиятлари

Барча одамларни маърифатли

қилишга интилиш,

бу йўлда ўтмиш меросидан,

ва қўшни мамлакатларнинг фан,

маданият ютуқларидан фойдаланиш,

табиий-фалсафий ва ижтимоий

фанларни ривожлантириш

Табиатни ўрганиш, 

табиий-илмий билимларни, 

оқилоналикка таяниб ривожлантириш, 

ақлнинг кучига ишониш, асосий

эътиборни ҳақиқатни билишга

қаратиш, ҳақиқатни инсон билимининг

негизи деб билиш;

Инсонга хос табиий, бадиий, 

маънавий фазилатларини юксалтириш, 

инсонпарварликни улуғлаш, 

баркамол авлодни тарбиялашда

олий маънавий қонунларга риоя қилиш.

Универсализм – борлиқ ва ижтимоий

ҳаётнинг барча муаммоларига

қизиқиш бу давр маданиятининг

муҳим жиҳатларидир

95

Сўфизм фалсафаси

Мўътадил сўфизм

Ашаддий сўфизм

Гностик (ориф)нинг асосий вазифаси

олий мақсадга эришиш – ҳақиқатни

билишдан иборат. Бу мақсадга

ўзини ўзи такомиллаштириш ва

ўзини ўзи билиш йўли билан

эришилади. Ўз моҳиятини билиш

жараёнида инсон ўзида илоҳий

унсурлар мавжудлигини, Аллоҳни

билишнинг бирдан-бир тўғри

усули ўзини ўзи билиш, 

яъни ўзликни англаш

эканинини тушуна бошлайди. 

Ҳақиқат (Аллоҳ) ва табиатни

бир деб қарайдилар. Табиат илоҳий

эмансипация оқибатидир.

Инсон бу эмансипация занжирида

охирги бўғинни эгаллайди. 

У нафақат Ҳақиқат (Аллоҳ)ни

билиш даражасига етади, балки

ўзи ҳам Ҳақиқат – «Аллоҳ»га

айланади. Сўфийликнинг бу тариқати

вакиллари яширин, сирли

нарсаларни билишни афзал

кўриб, шариат ақидалари ва

меъёрларини тан олмаганлар. 

Сўфизм Аллоҳни табиат

билан узвий деб қарайди. 

Уни инсонни қуршаган

ташқи дунёда, мавжуд

ҳар бир нарса билан

тенглаштиради, 

уларда Аллоҳнинг

сиймоси, моҳиятини

кўриб, табиат, атроф

муҳит сари, унинг

сирларини очиш томон,

бу яширин ҳодисаларнинг

ҳар бирида илоҳий

ҳақиқат белгиси, 

моҳиятини топиш

ва билиш мақсадида

муайян қадам ташлайди

---

 

 

 

 

403 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

  

 

2

ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИНИНГ

ТАБИИЙ-ИЛМИЙ АСОСЛАРИ

XVII 

асрдан бошлаб табиатшунослик жадал суръатлар-

да ривожланади. Денгизларда кемаларнинг юриш

эҳтиёжлари астрономиянинг ривожланишини, 

шаҳарсозлик, кемасозлик, ҳарбий иш – математика

ва механиканинг ривожланишини белгилайди.

4

ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ВА ШАРҚ ФАЛСАФАСИНИНГ

АСОСИЙ МУАММОЛАРИ

Янги давр, аввало XVII

аср фалсафасида онто-

логия, яъни борлиқ ва

субстанция ҳақидаги таъ-

лимотга катта эътибор

берилади (айниқса ҳара-

кат, макон ва замон

тўғрисида сўз

юритилганда).

Фан ва фалсафанинг

вазифаси – инсоннинг

табиат устидан ҳукмрон-

лигини кучайтиришга, ин-

сон соғлиғи ва гўзаллигига

кўмаклашиш ҳодисалар-

нинг сабабларини, улар-

нинг муҳим кучларини

ўрганиш зарурлиги анг-

лаб етилишига олиб

келган. Шу сабабли субс-

танция ва унинг хосса-

лари муаммолари Янги

даврнинг деярли барча

файласуфларини

қизиқтирган.

---

 

 

 

 

404 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

7

Янги давр инглиз фалсафаси намоёндалари

Френсис Бэкон

фалсафадаги

эмпирик

(

тажриба)

йўналишининг

асосчиси

Томас Гоббс

давлат муаммоларига

катта эътибор

қаратади,

“Левиофан”

китобининг

муаллифи, 

“ижтимоий шартнома”

ғоясини

илгари сурган

Жон Локк

давлат

муаммоларини

ўрганган,

Т.Гоббс

анъаналарини

давом эттирган

37

XVII-

АСР ЕВРОПА ФАЛСАФАCИНИНГ

МАЪРИФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

XVIII

аср фалсафасида

табиат ҳодисаларини

тушунтиришга нисбатан

қарашларда материализм

сезиларли даражада ривож-

ланади. Француз материа-

лизми оламшумул тарихий

аҳамият касб этади: у ўрта

асрлар схоластикасига қар-

ши чиқибгина қолмасдан, 

балки ўз дунёқараши ва

дунёвий манфаатларини

ҳам асослашга ҳаракат

қилади. 

Албатта, XVIII аср фал-

сафаси бир жинсли эмас:

унда материалистик дунё-

қараш мўлжаллари ҳам, 

идеалистик дунёқараш

мўлжаллари ҳам, ате-

истик ва деистик қараш-

лар ҳам мавжуд. Акса-

рият ҳолларда идеализм

ва материализм, дин ва

фан ёнма-ён туради. 

---

 

 

 

 

405 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

45

Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи

ярмида кенг ёйилди.

Асосий намоёндалар

Иммануил Кант

(1724-1804) 

немис классик

фалсафасининг асосчиси

Асосий ғоялари



Қуёш тизимининг хосил бўлишини табиий сабабларга таяниб,  Ньютон қонунлари

асосида

тушунтириб

берди

–

борлиқ

зарядланган

моддий

зарраларнинг

ҳаракатланаётган туманлигидан келиб чиққан деб тушунтирди;



Билиш чекланган;



инсон имкониятларини ва атрофимиздаги воқеа ҳамда жисмларнинг ички моҳиятини

англаб бўлмайди «нарсаларнинг ўзи»;



тоифалар тўғрисидаги таълимот яратди – фалсафада асосланадиган асосий ва

умумий тушунчалар;



ахлоқий қонунни шакллантирди («тоифали императив»);



урушнинг иқтисодий самарасизлиги ва унинг ҳуқуқий таъқиқланишига асосланиб

келгусидаги «ниҳоясиз дунё» ғоясини яратди.    

46

Георг Гегель

(1770-1831)

–

фалсафасининг асосий

ғоялари



борлиқ ва тафаккурни айнанлаштирди;



онгга боғлиқ бўлмаган ва барча борлиқ, 

моддий дунёнинг дастлабки асоси бўлиши

мутлақ ғоя таълимотини яратди, шу билан, 

Ғарбнинг қатор давлатларида кенг тарқалган

объектив идеализм концепциясини атрофлича

асослаб берди;



Гегельнинг фалсафага қўшган асосий хиссаси

диалектикани ишлаб чиққанлигидадир –

умумий ривожланиш таълимоти, унинг асосий

қонуниятлари ва тамойиллари

Фридрих Шеллинг

(1775-1854)

–

фалсафасининг асосий

ғоялари



Объектив идеализм

нуқтаи-назаридан

табиатнинг моҳиятини

чуқур асослаб берди;



Эркинлик ва ҳуқуқий тузум

азалдан табиатда

мавжуддир деган ғояни

ишлаб чиқди.

---

 

 

 

 

406 

 

 

 

                                       Эркинлик аспектлари 

 

 

 

 

 

Фалсафий 

 

Ижтимоий-

иқтисодий 

 

Сиёсий 

 

Ҳуқуқий 

 

 

 

    Психологик 

 

Эстетик 

 

Ахлоқий 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

                               Эркинлик ва зарурият – шахс  

                                хулқ-авторининг ахлоқий мезони 

 

 

 

 

Ахлоқий эркинлик 

 

Ахлоқий зарурият 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ирода эркинлиги 

 

 

 

 

 

 

               Фатализм 

        Танлаш  

           эркинлиги 

            Валюнтаризм 

 

 

 

---