Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Bilimning  asosiy  turlari. 

Bilim  nima?  Bilim  tushunchasiga  aniq  ta’rif  berish  qiyin,  balki  hatto  mumkin 

ham emas. Gap shundaki, birinchidan, bu tushuncha eng umumiy tushunchalardan biri hisoblanadi, umumiy 

tushunchalarga  esa  doim  aniq  ta’rif  berish  qiyin.  Ikkinchidan,  bilimning  juda  ko‘p  turlari  mavjud  va 

ularning  hammasini  yonma-yon  qo‘yib  bo‘lmaydi.  Shuni  e’tiborga  olib,  bilim  nima  ekanligini  aniqlashga 

harakat  qilib  ko‘ramiz.  Odatda,  biz  nimanidir  bilishimiz  haqida  gapirganimizda,  o‘zimiz  bu  «nimadir» 

haqida  ancha  to‘g‘ri  tasavvurga  egamiz,  deb  hisoblaymiz.  Shuningdek,  bizning  tasavvurimiz  xom  xayol 

yoki  faqat  o‘z  shaxsiy  fikrimiz  emasligiga  ham  ishonchimiz  komil  bo‘ladi.  Nihoyat,  biz  bu  ishonchni 

mustahkamlovchi  qandaydir  dalillar  keltirishimiz  mumkin.  SHunday  qilib,  o‘z  shaxsiy  hayotimizda  biz 

amaldagi holatga mos keladigan va ma’lum asoslarga ega bo‘lgan ishonch, e’tiqodni bilim deb hisoblaymiz. 

Teran ma’no bilan sug‘orilgan bu bilim talqinining umumiy ruhi gnoseologiyada ham saqlanib qolgan. Ayni 

zamonda,  gnoseologiya  bu  talqin  zamirida  mujassam  ba’zi  bir  holatlarni  aniqlaydi  va  ularga  oydinlik 

kiritadi. «S sub’ekt qandaydir P predmetni biladi», degan standart gnoseolgik talqin quyidagi uch shartni o‘z 

ichiga oladi: 

○ 

Haqiqiylik  (muvofiqlik)  sharti  –  «agar  P  haqiqiy  bo‘lsa,  u  holda  S  P  ni  biladi». 

Biz  CHimyon 

Toshkentdan  shimolroqda  joylashganligini  bilaman,  basharti  CHimyon  chindan  ham  Toshkentdan 

shimolroqda  joylashgan  bo‘lsa.  Agar  biz  Amudaryo  Tinch  okeaniga  quyiladi,  deb  aytsak,  bizning  bu 

fikrimiz bilim emas, balki yanglish fikr, xato bo‘ladi.

 

○ 

Ishonchlilik (e’tiqod, maqbullik) sharti – «agar S P ni bilsa, u holda S P ga ishonadi (uning mavjudligiga 

e’tiqodi komil bo‘ladi). 

Masalan,  agar  biz

 

O‘zbekistonda daryo bor desak, biz uning amalda mavjudligiga 

ishonamiz.  Odatda,

 

bilim  shunday  ishonch  yoki  shunday  e’tiqod  hisoblanadi  va  ularni  ajratish  mumkin 

emas.  SHunday  bir  vaziyatni  tasavvur  qiling:  siz  oyna  oldiga  kelib,  tashqarida

 

yomg‘ir  yog‘ayotganini 

ko‘rasiz.  Siz:  «YOmg‘ir  yog‘yapti,  lekin  men  bunga  ishonmayman»,deysiz.  Bu  iboraning  anoto‘g‘riligi 

bilimimiz bizning e’tiqodimiz ekanligini ko‘rsatadi.

Asoslilik sharti «S P ni biladi, basharti u o‘zining P ga 

bo‘lgan  ishonchini  asoslab  bera  olsa». 

Bu  shart  bilimni  to‘g‘ri  chiqadigan  taxminlar  yoki  tasodifan  mos 

kelish hollaridan farqlash imkonini beradi. Aytaylik, siz besh yashar

 

bolakaydan: «Quyosh tizimida nechta 

sayyora  bor»,  deb  so‘radingiz  va  «To‘qqizta»,

 

degan  javobni  eshitdingiz.  Siz  bola  sayyoralar  sonini 

tasodifan to‘g‘ri aytdi,

 

deb hisoblaysiz. Agar u o‘z javobini hech bo‘lmasa buni onasidan eshitganini

 

aytib, 

asoslab  bera  olmasa,  siz  bolakayda  bu  dalil  haqida  haqiqiy  bilim  mavjud  emas,  degan  to‘xtamga  kelasiz.

 

SHunday  qilib,  bu  «uch  qismli»  talqinga  muvofiq,  quyidagi  muxtasar  ta’rifni  berish  mumkin: 

bilim  –  bu 

haqiqatga  mos  keladigan  va  asoslangan  ishonch-dir. 

Bu  ta’rif  ancha  sodda  bo‘lib,  uni  bilimning  barcha 

---