Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Markaziy  Osiyo-

qadimiy  Turon  jahon  ilm-fani,  madaniyati  va  ma’naviyati  rivojiga  ulkan  hissa 

qo‘shgan mintaqalardan biri bo‘lgan. Hozir O‘zbekiston, deb ataluvchi bu xudud, ya’ni bizning Vatanimiz 

nafaqat  SHarq  balki  butun  jahon  sivilizatsiyasi  beshiklaridan  biri  bo‘lganini  bugun  jahon  tan  olmoqda. 

Markaziy  Osiyo  xalqlarining  qadimiy  falsafiy  fikri  haqida  qimmatli  ma’lumotlarga  ega  bo‘lishimizda 

qadimiy xalq og‘zaki ijodiga oid afsona va rivoyatlar, qadimgi hind, xitoy va yunon tarixchilarining asarlari, 

“Avesto”, “Behistun”, “Bundaxshin” va shular kabi yozma yodgorliklarda aks ettirilgan. Ayniqsa “Avesto”, 

shubhasiz,  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  qadimiy  ma’naviyat,  madaniyat,  xususan  falsafiy

 

qarashlarini 

o‘rganish  uchun  bebaho  manbadir.  Bu  asar  bizga  qadimgi  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  ilk  tabiiy-ilmiy 

tasavvurlari,  ijtimoiy-siyosiy,  diniy  va  falsafiy  fikrlarining  shakllanishini  aniqlash  uchun  juda  boy  manba 

bo‘lib  xizmat  qiladi.  Mustaqillik  yillarida  bir  qator  olimlarimiz  ushbu  kitobni  tadqiqot  qilishdi 

(T.Maxmudov,  G.Maxmudova,  H.Homidiy,  M.Ishokov  va  boshq.)  Tadqiqotchilarning  yozishicha  21 

kitobdan iborat bo‘lib, uning 7 kitobi dunyo va inson zotining o‘tmishi haqida, 7 kitobi inson axloqi, uning 

huquqlari  haqida,  7  kitobi  tibbiyot,  ilmiy-hay’at  hamda  aniq  fanlarga  oid  bilimlar  haqida  bo‘lgan.Bu  asar 

zardushtiylik  diniy-falsafiy  ta’limotining  muqaddas  kitobi  sifatida  o‘zida  ajdodlarimizning  tabiat,  borliq, 

olam,  jamiyat,  inson,  uning  hayoti,  axloqi,  huquqlari,  burchi  kabi  masalalar  yuzasidan  dastlabki  diniy 

falsafiy qarashlarini ifodalaydi. 

Zardushtiylik  diniy-falsafiy  ta’limotiga  ko‘ra,  olamda  ikkita  kuch:  yaxshilik  va  yomonlik  kuchlari 

bo‘lib, ular bir-birlariga  qarshi kurash olib  boradilar. YAxshilik kuchlariga xudo Ahura Mazda, yomonlik 

kuchlariga Axriman boshchilik qilishadi. Insonning hayoti, uning taqdiri, baxti va baxtsizligi shu ikki kuch 

kurashi bilan bog‘liq holda ko‘rsatiladi. Bunda inson bu faoliyatining sub’ekti sifatida emas, balki xudolar 

ta’sir ko‘rsatadigan ob’ekt sifatida namoyon bo‘ladi. Asarda kishilar o‘z amaliy  ishlari va axloqiy fazilatlari 

bilan yaxshilikka moyil ekanliklari, ular yovuz kuchlarga qarshi kurashda ezgu ruhlarga  ko‘maklashishlari 

lozim,  aks  holda  yomonlik  tantana  qilib,  ular  abadul-abad  azob-uqubatlarda  yashashi  mumkinligi  aytiladi. 

Bunda kishilarning yaxshilik va yomonlik haqidagi tasavvurlari va qarashlari ularning amaliy faoliyati bilan 

bog‘langan  holda  ko‘rsatilib,  ular  kishilar  faoliyatini  rag‘batlantiruvchi,  yo‘naltiruvchi  kuchlar  sifatida 

ifodalanadi. 

“Avesto”da  insoniyat  tarixi  haqida  ham  fikr  yuritilib,  unda  aytilishicha,  birinchi  paydo  bo‘lgan  odam