|
18
havo, er va yog‘och yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga
kelishini ta’minlaydi. Lao-Szining ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o‘zgarmas, harakatsiz
holda bo‘lishi mumkin emas.
Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib turadi. Qarama-qarshi kuchlar
o‘rtasidagi kurash, ya’ni in va Yan orasidagi munosabat — bizni o‘rab turgan olamni harakatga keltiruvchi
kuchlar manbaidir. In va YAn o‘rtasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo
yaxshilik tomonida turishi, o‘zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga mehr ko‘rsatishi lozim. Bo‘lmasa,
Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. Lao-Szi bu o‘rinda ekologik falokatni
nazarda tutgan. «Kishilar Dao qonunini buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta o‘ch oladi»,
degan edi Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi. U
dunyo moddiy, u tabiiy qonunlar asosida to‘xtovsiz harakat va o‘zgarishda bo‘ladi, deydi. Lao-Szi o‘zi bu
haqda shunday yozadi: «Ulug‘ dao hamma yoqqa qarab oqadi. U o‘ngga ham, so‘ngga ham yoyilgan. U
tufayli jami mavjudod tug‘iladi, ular hamisha o‘zgarishda bo‘lib, bir joyda to‘xtab qolmaydi».
Daosizm falsafiy ta’limotiga ko‘ra dunyodagi hamma narsalar qarama-qarshiliklarning bir-biriga
bog‘liqligi asosida, bir-biriga zid holda aylanib, o‘tib turadi. Tabiatdagi go‘zallik va xunuklik, balandlik va
pastlik, yaxshilik va yomonlik, borliq va yo‘g‘lik, uzunlik va qisqalik bir-biriga o‘tadi, bir-birini tug‘diradi,
bir-biriga bog‘liq. Tabiatdagi barcha hodisalar qarama-qarshiliklarni o‘z ichiga oladi. «In» va «Yan»
qarama-qarshi kuchlar va tabiatning «5 unsuri» haqidagi ta’limotni Szou Yan ishlab chiqadi.
Qadimgi Xitoy falsafiy qarashlarida Konfutsiyning (Er.avval 551-479 yillar) axloqiy ta’limoti ham
muhim o‘rin tutgan. U o‘zinig falsafiy qarashlarida kishilarni tarbiyalash masalasiga katta e’tibor qaratadi.
Uning fikricha, odamlar o‘z tabiyatiga ko‘ra bir-biriga o‘xshashdirlar, faqat ular o‘z tarbiyalariga ko‘ra bir-
birlaridan farq qiladilar.
Konfutsiy (xitoycha
孔子
, mil. avv. 551-479 yil) — Xitoy faylasufi, konfutsiychilik asoschisi va
siyosiy arbob bo‘lgan. Uning saboqlari va faylasufligi Xitoy, Koreya, Yaponiya va Vetnam halqlarining
o‘y-fikri
va
hayotiga
chuqur
ta’sir
ko‘rsatgan.
Konfutsiy kambag‘allashib qolgan aristokrat va harbiylar oilasida tug‘ilgan. 22 yoshida ta’lim berish bilan
shug‘ullanib, Xitoyning eng mashhur o‘qituvchisi sifatida shuhrat qozongan. Konfutsiy o‘zi ochgan
maktabida 4 ta fan: axloq, til, siyosat va adabiyot o‘qitilgan. 50 yoshida Konfutsiy siyosiy faoliyatini
boshlab, Lu davlatida yuqori amaldor bo‘lib xizmat qiladi. Fitnalar natijasida xizmatidan ketadi, 13 yil
mobaynida Xitoyning turli o‘lkalariga boradi, biroq u joylarda o‘z g‘oyalarini qo‘llay olmagach, miloddan
avvalgi 484-yilda Luga qaytib keladi. Ta’lim berishdan tashqari qadimiy Xitoyning 5 ta mumtoz asari —
„Shudzin“, „Shidzin“, „Idzin“, „Yuedzin“ va „Lidzi“ni to‘plash, tahrir qilish, tarqatish bilan shug‘ullanadi.
Konfutsiy ta’limoti uning „Lun yuy“ („Suhbatlar va mulohazalar“) kitobida bayon etilgan. Bu kitob aslida
Konfutsiyning fikrlari va suhbatlari asosida shogirdlari va izdoshlari tomonidan yaratilgan. Konfutsiy o‘zi
uchun, avlodlari, yaqin shogirdlari uchun alohida ajratilgan qabristonga dafn etilgan; uning uyi Konfutsiy
ibodatxonasiga aylantirilgan, bu joy ziyoratgoh bo‘lib qolgan.
Konfutsiyning ta’limotida Li degan tushuncha alohida ahamiyatga ega. Bu tushuncha «Tartib», «Marom»
degan ma’nolarni anglatadi. «Li» bo‘lmasa, jamiyatda tartib bo‘lmaydi, demak, jamiyat ravnaq topmaydi.
SHuning uchun jamiyatda doimo tartib bo‘lishi zarur», – deydi u. Konfutsiy Osmonga, uning ulug‘vorligiga
murojaat etib, ijtimoiy tuzilmalar ierarxiyasi, kishilar qat’iy subordinatsiyasining zarurligini ko‘rsatishga
harakat qiladi: «Osmon har bir insonga uning jamiyatdagi o‘rnini belgilaydi, uni taqdirlaydi, unga jazo
beradi»
2
. Xullas, Qadimgi Xitoydagi falsafiy ta’limotlar tarixiga nazar tashlar ekanmiz, bu erda ham
materialistik va idealistik tendensiyadagi falsafiy oqimlarning guvohi bo‘lamiz. Masalan, ko‘pchilik
qadimgi Xitoy faylasuflari tushuncha, predmetning nomi bilan reallikdagi predmetning o‘zaro munosabati
2
Конфуций. Уроки мудрости. –М.: «ЭКСМО», 2005 г. с. 46.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
