Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

formatsion va sivilizatsion yondashuvlar

 mavjud. Ularga batafsilroq to‘xtalamiz. 

Formatsion  yondashuv  tarixni  monistik,  universalistik  tushunishga  asoslanadi.  U  jahon  tarixini  ijtimoiy-

iqtisodiy  formatsiyalar  olinma-ketin  almashuvidan  iborat  yagona,  chiziqli-hujumkor  tabiiy-tarixiy  jarayon 

sifatida talqin qiladi. 

Ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyalar  haqidagi  ta’limotni  Karl  Marks  o‘zining  «Kapital»,  «Siyosiy  iqtisod 

tanqidiga doir»  kabi  asarlarida ilgari surgan. Marks nazariyasining mohiyatini,  uning bir qancha  qoidalari 

orqali ifodalash mumkin: 

1)

 

ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  –  sifat  jihatidan  aniq,  yaxlit  ijtimoiy  tizim  bo‘lib,  uning  muhim 

elementi odamlarning hayot faoliyati jarayonida ular o‘rtasida o‘rnatiladigan moddiy (iqtisodiy), ma’naviy 

(mafkuraviy)  va  boshqa  aloqalar  va  munosabatlardir.  Moddiy  va  ma’naviy  munosabatlarning  o‘zaro 

aloqasida  moddiy  munosabatlar  etakchi  rol  o‘ynaydi.  Ularning  o‘zagini  ishlab  chiqarish  munosabatlari 

tashkil qiladi. Aynan ishlab chiqarish munosabatlari, ijtimoiy tizim faoliyatini belgilovchi asos hisoblanadi; 

2)  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  turli  mamlakatlarda  ular  rivojlanishining  muayyan  bosqichida  ijtimoiy 

hayotga xos bo‘lgan umumiy jihatlarni aks ettiradi. Kapitalizmni o‘rganish va turli mamlakatlardagi moddiy 

va  ma’naviy  munosabatlarni  taqqoslash  jarayonida  bu  munosabatlarning  ko‘pgina  tomonlari 

takrorlanishining  va  mazkur  mamlakatlar  ijtimoiy  rivojlanishning  bir  bosqichi  –  kapitalistik  bosqichda, 

degan xulosaga kelingan; 

                                                           

32

 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: «Sharq», 1998 y. 10-b.  

33

 Karimov I.A.  Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Т.: «Ma’naviyat», 2008 y. 4-b. 

---