Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

v) Butun va qism.

 

Ma’lumki,  borliqdagi  har  bir  narsa,  hodisa,  jarayon  bizning  ko‘z  oldimizda  bir  butunlik  sifatida 

gavdalanadi.  Biz  ularni  o‘rganar  ekanmiz,  ularning  qismlardan,  bo‘laklardan,  komponentlardan, 

elementlardan  iboratligini  ko‘ramiz.  Bu  qismlar,  bo‘laklar,  komponentlar,  elementlar  o‘zaro  muayyan 

qonuniyatlar orqali birikib, ma’lum tuzilishdagi bir butun narsani, hodisa yoki jarayonni tashkil qiladilar. Bu 

---

 

 

 

 

76 

 

narsa  va  hodisalarning  ma’lum  bir  guruhi  o‘zaro  birikib,  biron  bir  sistemani  hosil  qiladi.  Bu  esa  ma’lum 

strukturaga ega bo‘lib, muayyan elementlardan iborat bo‘ladi. Bundagi butun, qism, sistema, struktura, ele-

mentlar o‘zaro dialektik birlikda, bog‘lanish va aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. 

Xo‘sh, butun va qism deb nimaga aytiladi? 

Butun  —

  o‘zaro  dialektik  aloqadorlikda  bo‘lgan  qismlar,  bo‘laklar,  tomonlar,  elementlar, 

komponentlarning  uzviy  birligidan  iborat  bo‘lgan  alohida  narsa,  hodisa,  jarayondir.  Masalan,  bizni  o‘rab 

turgan olam bir butundir. Qism esa shu butunni tashkil qilgan, uning tarkibidagi ma’lum bo‘lak, komponent, 

elementdir.  Masalan,  bir  butun  olamning  bir  qismi  tabiatdir.  Borliqdagi  narsa  va  hodisalarga  xos  bo‘lgan 

butun  va  qismlarning  o‘zaro  qonuniyatli  aloqadorligi  «Butun  va  qism»  kategoriyalarida  aks  etadi  va 

ifodalanadi.  Olamdagi  har  bir  predmet  (hodisa,  buyum,  protsess)  ana  shu  butun  va  qismlarning  dialektik 

birligidan iborat. Masalan, leksikologiyaga oid  «ishchilar» so‘zini olsak. Bu so‘z:  «ish» — «chi»  — «lar» 

kabi ma’noli qismlardan iborat. Bu qismlar o‘zaro birikib, bir butun «ishchilar» so‘zini hosil qiladi. 

Butun  va  qism  o‘zaro  dialektik  aloqadorlikdadir.  Butunning  umumii  tabiati  uni  tashkil  qiluvchi 

qismlarning  umumiy  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  butun  tarkibidagi  har  bir  qism  butunning  o‘ziga  xos 

xususiyatini  ma’lum  darajada  ifodalaydi.  Lekin  butunni  tashkil  qilgan  bu  qismlar  butun  tarkibida  har  biri 

alohida-alohida  emas,  balki  butunning  bo‘laklari  sifatida  ko‘rinadi.  Unda  butunga  xos  ma’lum  xususiyat 

qismlarga  ham  xos  bo‘lishi  mumkin.  SHu  bilan  birga,  butun  tarkibidagi  qismlar  butun  bilan  umumiy 

birlikka ega bo‘lishi bilan birlikda, ular bilan o‘zaro ziddiyatda, qarama-qarshilikda bo‘lishi ham mumkin. 

Butunsiz  qismlar  va  qismlarsiz  butun  yo‘q  va  bo‘lishi  mumkin  emas,  ular  faqat  o‘zaro  aloqadorlikda,  bir-

likda, birgalikda, bir-birini taqozo qilgan holda mavjud bo‘ladi. Bunda butunni tashkil qiluvchi qismlar ham 

o‘zaro bir-birlari bilan ta’sir va aks ta’sir qilib turishadi. Butun va qismlarning bu o‘zaro ta’sir va aks ta’sir 

qilib turishlari natijasida butun va qismlarning o‘zgarishi va rivojlanishi sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, har 

bir butun va qismlar ob’ektiv reallikdagi boshqa butunlik va qismlar bilan ham muayyan aloqadorlikda va 

bog‘lanishda bo‘ladi.