Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

1.1.Xo’jalik subektlarida ish haqi fondi va uni hisobi hamda tahlilini nazariy-amaliy asoslari

Bugungi kunda yurtimizda faoliyat yuritayotgan har bir xo’ ali

yurituvchi sube t o’zinig tasarrufidagi barcha resurslarni ya’ni, moliyaviy,

moddiy	va mehnat resurslarini	harakati hamda	ulardan foydalanish
samaradorligini to’g’ri yo’lga qo’yishi muhim vazifahisoblanadi.
Xodimlarni mehnatiga haq to’lash sha illari, tartibi va miqdori hamda
daromadlarining boshqa turlari xo’ ali yurituvchi sube			t tomonidan mustaqil
ravishda	belgilanib amalda tadbiq	etiladi. Bunda xo’ ali yurituvchi sube t

tomonidan bajarilayotgan ishlarni murakkabligi va korxona sharoitiga qarab

tabaqalash davlat tarif stav alari bo’yicha ish haqi hamda maoshlaridan mo’l al uchun foydalanishlari mum in. Shuningde xo’ ali yurituvchi subekt va

tash ilotlarga ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish fondini miqdorini belgilaydigan normativlar yuqori turuvchi organlar tomonidan tasdiqlanmaydi

a sinch xo’ ali yurituvchi sube t mehnatga haq to’lash xara atlarini meyorlashtiriladigan miqdorini o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab chiqish uchun aniqlaydi. Korxonalar, tash ilotlar va xo’ ali

yurituvchi sube		tlar mehnatga haq to’lashni amalga tadbiq etilgan normativlar
va	qonunlar	asosida	amalga	oshiradilar,		umuman	yuqorida
ta	idlanganide	amiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish arayoni mehnat
quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita					onli mehnatni ham o’z ichiga
oladi.
	Ish haqiga qisqacha tarif beradigan bo’lsa				ish haqi-mehnatgapul shaklida
to’lanadigan haq, qiymatning o’zgargan sha li, ish						uchining bahosi kabilarni

o’z ichiga oladi. Ish kuchi qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi, ya’ni ish haqi dara asi mehnat bozorida kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, o’z ish uchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul sha lidagi

bahosi bo’lib, uni ishga yollovchilar ( orxona, xo’ ali yurituvchi sube t, muassasa, tadbir or) mehnat qiluvchilarga ma’lum vaqt mobaynida ma’lum miqdordagi va muayyan sifatli ishni ba arganli lari uchun to’laydilar. Yo’llanma xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi. Ish haqi - yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish qobiliyatiga bo’lgan mul chili huquqini iqtisodiy ihatdan ro’yobga chiqarish sha li. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga to’lanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri.Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi. Ish haqini quyidagi turlari mav ud bo’lib ular quyidagi (1-rasmda)

o’rsatilgan.

I

Asosiy ish

haqini tashkil

	Ta’rif				Ta’rif
	li				siz

II

Ish haqi to’lash

shaklini tanlash

	Vaqtb				Ishbay
	ay

III

Mehnatni

rag’batlantirish

	Anan			Yangi
	aviy			tizim
	tizim

Individual ish haqining miqdori

1-rаsm.Xo’jalik subektlarida ish haqi to’lashni tashkil etish

Vaqtbay va ishbay ish haqi-bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq to’lashning, asosan, vaqtbay va ishbay tizimlari qo’llaniladi. Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan bog’liq bo’ladi, ya’ni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivli dara asiga bog’liq emas. Ishbay ish haqi xodimning

ma’lum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan o’lchanadi.

Ishbay ish haqining o’rinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha

to’lanadi. Ish haqining bunday sha lidan o’pincha qurilishda foydalaniladi. ⁴ Bulardan tashqari aksar mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy rag’batlantirish fondidan mu ofotlash tizimidir.

Nominal va real ish haqi- ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush dara asini ifodalovchi o’rsat ichdir. Nominal va real ish haqi o’rsat ichlari mav ud. Nominal ish haqi yollanma xodimning o’z mehnati evaziga olgan pul daromadalari. Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday iste’mol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini o’rsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi -bu nominal ish haqining xarid etish qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda, nominal ish haqiga to’g’ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.

Ish haqini to’lash shakillari

To’g’ri ishbay
Ishbay shakli

Ishbay mukofot		Akkord		Ishbay-progressiv

Egri ishbay

Vaqtbay shakli

Oddiy vaqtbay		Vaqtbay mukofot

2-rasm.Ish haqi to’lash shakillari

Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hu umat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tash il

⁴http//www.Lex.uz/INTERNET SAYTI MANBASIDAN

qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi amal qiladi, korxonava tashkilotlarlar yagona tarif set asi asosida oʻz tarif set asini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.

Oʻzbe istonda dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0-28 razryadlar oʻrtasida tarif koefitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 2000-yil 20-iyulda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 1-22 ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif oeffitsiyentlari farqi 7,764 boʻlgan yangi yagona tarif set asi qabul qilindi. ⁵ Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-mala a guruhlari boʻyicha tarif stav alari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat tafovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni taʼminlaydi.Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi:

-davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini aniqlash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi;

• 
  korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi;
  

-ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stav alari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi dara asining oʻsishiga taʼsir

oʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan che lash im onini beradi. Shuningde yo’llanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng am taʼminlangan qatlamlari - yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.

Hozirgi payitda ish haqini qayta qurishni muhim hususiyatlari quyidagilardan iborat:

⁵http//www.Lex.uz/INTERNET SAYTI MANBASIDAN

• 
  birinchi marta ish haqini tash il qilishni barcha qisimlarini, ya’ni tarif tartibi, haq to’lash sha illari va mu ofotlash tartibi, mehnatni muvofiqlashtirish, qo’shimcha haq to’lash mehanizmi, mehnatga haq to’lash fondlarini tashkil
  

qilish va foydalanish abi elementlarni o’z ichiga oladi;

-mehnat amoasini ro’li oshiriladi, mehnatni umumiy nati asiga har bir hizmatchi hissasini baxolash hamda unga haq to’lash va mu ofotlash miqdorlarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechishdagi o’pchili to’siqlar bartaraf qilinadi.⁶

Bu borada yurtimizda o’rilayotgan chora-tadbirlar va amaliy ishlar natijasida 2014 yilda xususiy tadbirkorlar tomonidan Respublika tovar-xomashyo birjasida qariyb 3 trillion so'mlik yoki 2013 yilga nisbatan 1,6 barobar ko'p xomashyo va materiallar sotib olindi. Shu bilan birga, xususiy tadbirkorlar birja savdolari orqali o'zlari ishlab chiqargan 1 trillion 500 milliard so'mlik mahsulotni sotdi, bu ko'rsatkich 2013 yilga qaraganda 1,7 barobar ko'pdir. ⁷
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida o'tgan yili, fermer va dehqon xo'jaliklarini hisobga olmaganda, 20 mingdan ziyod yangi kichik biznes sub'ektlari tashkil etildi, ularning umumiy soni esa 195 mingdan ziyodni tashkil etdi, bu 2000 yilga nisbatan 2 barobar ko'pdir.

Yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik sohasining ulushi 2000 yildan buyon 31 foizdan 56 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda 12,9 foizdan 31,1 foizga o'sdi.

2014 yilda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik sohasida 480 mingdan ortiq yangi ish o'rni tashkil etildi. Bu yaratilgan jami ish o'rinlarining yarmi demakdir. Bugungi kunda iqtisodiyotning ushbu sohasida ish bilan band bo'lgan

⁶Ochilov I. Rizayev N. Bolibekov B. Moliyaviy va Boshqaruv hisobi. TMI.O’quv qo’llanma.2006 yil 180-181 b.
⁷Karimov.I.A.”Mamla atimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’l allangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mah amasidagi ma lisidagi ma’ruzasi” Yil yakunlari 17.01.2015yil
aholining 76,5 foizdan ziyodi mehnat qilmoqda. 2000 yilda bu ko'rsatkich 49,7 foizga teng edi.

Jahon banki tomonidan e'lon qilingan, harid qobiliyati bo'yicha hisoblanadigan yalpi ichki mahsulot hajmiga qarab aniqlanadigan iqtisodiy rivojlanish borasidagi reytingda O'zbekiston dunyoning 190 ta davlati orasida 2010 yildagi 72-o'rindan 66-o'ringa ko'tarildi.

2014-yilda biznesni yuritish sharoiti bo'yicha reytingda 8 pog’onaga, soliqqa tortish borasida esa 61 pog’ona yuqoriga o'tarildi.⁸

Bularni barchasi qilinayotgan mehnatlarning pirovard natijasi desak

mubolag’a bo’lmaydi, le in yanada aniq va samarali amalga oshirish uchun

hozirgi sharoitimizda korxona ishlab chiqarish dasturini muvaffaqiyatli ba arilishi, uning faoliyatini natiy aviyligi hamda samaradorligi o’p ihatdan

mehnat resurslari bilan qay dara ada ta’minlanganligiga bog’liq e anligini unutmasligimiz lozim.

Mahsulot ishlab chiqarish hajmining oshishiga, mahsulot tannarxini pasayishiga, foyda miqdori va rentabellik darajasini oshishiga hamda texnik iqtisodiy o’rsat ichlaming yaxshilanishi orxonalaming mehnat resurslari bilan ta’minlanganli dara asiga bog’liqdir.

Mahsulot ha miga ta’sir qiluvchi mehnat omillari tar ibida quyidagi ко’rsat ichlar о’rganiladi:

-korxonaning ishchi kuchi bilan qay darajada ta’minlanganligi;

• 
  ish vaqtidan samarali foydalanish;
  

• 
  bir ishlovchiga to’g’ri eluvchi o’rtacha yilli ish unumi.
  

Ushbu qayd etilgan mehnat omillarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga o’rsatgan ta’sir doirasi tarixan turlicha bo’lgan. Chunonchi, texni a va texnologik jarayonlari uncha ravnaq topmagan sharoitda mahsulot ishlab chiqarish asosan qo’shimcha tarzda ishchi uchini alb qilish evaziga erishilgan.

8. 
   Karimov I.A.”Mamla atimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’l allangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mah amasidagi ma lisidagi ma’ruzasi” Yil yakunlari 17.01.2015yil
   

Hozirgi sharoitda, ilmiy-tehnika taraqqiyoti barq urgan davrada mahsulot ishlab chiqarish faqat mehnat unumdorligini oshirish hisobiga olinishi kerak.

Korxonalarni mehnat resurslari bilan ta’minlanganligini o’rganishda tahlilning vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  orxonani mehnat resurslari bilan ta’minlanishi, ularni tar ibi va stu turasini o’zgarishini mehnat unumdorligiga bo’lgan ta’sirini hisoblash va
  

baho berish;

-mehnat unumdorligini re asini ba arilishiga ta’sir qiluvchi omillarni

hisoblash va ob’ye tiv baho berish;

-ish vaqtini yo’qotish sabablarini aniqlash va unga baho berish;

-mahsulot ishlab chiqarish ha miga ta’sir qiluvchi mehnat omillarini tahlil

qilish va ularga baho berish;

-mehnat resurslaridan samarali foydalanish bo’yicha ich i xo’ ali

imkoniyatlarini aniqlash;

-mehnatga haq to’lash fondini o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni

aniqlash va baho berish.⁹

Mehnat omillarini tahlil qilish uchun kerakli axborot manbalari quyidagilar

hisoblanadi:

-biznes-reja malumotlari;

-yillik statistik hisobotning 1-T sonli “Mehnat hisoboti” sha li;

-ish vaqtidan foydalanish, ish vaqti balansi to’g’risidagi hisobot, ish unini

fotografiyasi va boshqa ma’lumotlar.

O’zbe iston Respubli asi Davlat statisti a qo’mitasining 2014-yil 18-

no’yabrdagi 4-mb-son qaroriga asosan “AVTOOYNA” MCHJ orxonasining yillik statistik hisobotining 1-T sonli “Menat hisoboti” sha li bilan tanishib chiqmiz. Unga o’ra mansabdor shaxslarning statisti a uzatuvini olib borishi uchun zarur bo’lgan hisobot va boshqa ma’lumotlarni taqdim etmasli da ifodalangan davlat statistika hisobotlarini taqdim etish tartibini buzishi,hisobot ma’lumotlarini buzib o’rsatish yo i hisobotlarni taqdim etish muddatlarini

9. 
   Shoalimov A.X. To iboeva SH.A. “Moliyaviy va Boshqaruv tahlili” TDIU 2011 yil 91-b
   

buzishi O’zbe iston Respubli asi Ma’muriy avobgarli to’g’risidagi

kodeksning 215-moddasida belgilangan avobgarli a sabab bo’ladi.10

Shuningdek 1-T mehnat shakliga asosan yuridik shaxslar va ularni alohida

bo’linmalari (ti orat ichi orxona va mi rofirmalari, xususiyuy-joy egalari

shirkatlari va nodavlat notijorat tashkilotlaridan tashqari), har chorakda hisobot

davridan keying oyning 2-sanasidan kechiktirmay taqdim etadilar.

Mehnat unumdorligini tahlil qilish uchun era li ma’lumotlar yilli

hisobotning 1-T sonli “Mehnat to’g’risidagi hisobot” sha lidan olinadi. Ushbu

shakilda-mahsulot ha mi, bir ishchiga to’g’ri eluvchi o’rtacha yillik ish unumi, hamma ishchilar tomonidan bir yilda ishlangan kishi kunlari va kishi soatlari beriladi. Bu o’rsat ichlarga binoan bir ishchi tomonidan o’rtacha bir yilda ishlangan ishi unlari, ish unining o’rtacha uzinligini va bir ishchiga to’g’ri keluvchi o’rtacha unli hamda soatli ish unumini aniqlash mum in.

Shuningde O’zbe iston Respubli asi Davlat Statisti a Qo’mitasining

2013 yil 16-oktyabrdagi 6-mb-son qarori 115-son ilovasiga muvofiq kichik orxona va mi rofirmalar Davlat statisti a hisobotini tuzadilar. Unga o’ra

mansabdor shaxslarning davlat statistika kuzatuvini olib boorish uchun zarur bo’lgan hisobot va boshqa ma’lumotlarni taqdim etmasli da ifodalangan davlat statistika hisobotlarini taqdim etish tartibini buzishi, hisobot

ma’lumotlarini

buzib

o’rsatishi

yo i hisobotlarni

taqdim etish

muddatlarini

buzishi

O’zbe

iston

Resbubli

asi

Ma’muriy

avobgarli

to’g’risidagi

kodeksning 215-moddasida belgilangan

avobgarli

a sabab

bo’ladi.

Kichik korxona va mikrofirmalar

( chet

el investitsiyalari

va

xorijiy

sarmoya

ishtiro

idagi

orxonadan

tashqari) o’z

oyidagi

(tuman,

shaxar)

statisti a

bo’limiga 15-fevraldan

kechiktirmay

1-KV yillik

shaklni

taqdim

etadilar.

Hozirda korxonalarda xodimlarga haq to’lash ta’rif tizimlari orqali amalga

oshiriladi

ya’ni

mehnatga

haq

to’lashda ishning

sifatini,

ishlab chiqarish

^10O’zbe

iston Respubli asin Ma’muriy

avobgarli

to’g’risidagi ode

s 215-modda 1-qism “Korxona-moliya

xo’ ali

faoliyati to’g’risidagi materiallarni tartibini buzish” T:2014 yil (1-348)modda.

normalarini bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma’lum tartibini belgilash zarur. Demak, korxonada mehnatga haq to’lashni tashkil etish biri-biriga bog’liq bo’lgan uchta elementlar bilan aniqlanadi: tariff tizimi, mehnatni normalashtirish va mehnatga haq to’lash shakllari. Sifat jihatidan mehnat tariff tizimi bilan baholanadi, sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash tartibi esa mehnatga haq to’lash shakllari bilan aniqlanadi.

Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tariff setkasi asos bo’lib hisoblanadi. Тarif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur sohaning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Тarif tizimiga quydagilar kiritiladi:

-bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini

belgilovchi tariff stavkasi;

-haq to’lashda ish va ishchilarning turli razryadlari orasidagi

munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi;

-tarif-mala aviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif set asiga

binoan ish va ishchining razryadi aniqlanadi.

Oddiy ishlar 1-razryadli ishchining tarif stav asi bilan to’lanadi. Mehnat

mala asi dara asiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif oeffitsiyentiga, qarab qolgan razryadlarning tarif stavkalari bu razryaddan ortiq bo’ladi. Mehnatga haq to’lash sha li, mu ofotlar, qo’shimcha haqlar, rag’batlantirish to’lovlari, asaba uyushma qo’mitasi bilan elishilgan holda, ish beruvchi tomonidan qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi. Davlatning tarif stavkalari va okladlari korxonada ishchilarning malakasiga, kasbiga, ular tomonidan bajariladigan ishlar sharoitining murakkabligiga qarab baza sifatida foydalanilishi mumkin.

2006 yil 1-noyabrdan boshlab budjеtdan moliyalashtiriladigan muassasasalar, tashkilotlar va korxonalarning xodimlari mеhnatiga haq to’lash O’zR VM ning 2006 yil 26- oktyabrdagi 218-sonli qarori bilan tasdiqlangan yagona tarif sеtkasiga asosan amalga oshiriladi.

Quyidagi 1- advalga asosan “AVTOOYNA” MCHJ ning ta’rif razryadlari eltirilgan bo’lib, unda xodimlarga mehnat haqi to’lash 17 ta razryadga asoasan

ya’ni 17-razryadgacha amalga oshiriladi.