Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

9.5. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi 
Xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
bilan 
o‘zaro hisob-kitob 
munosabatlarida korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo‘yicha 
debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga keladi. 
Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor 
avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo‘lishi sabablarini 
aniqlashi zarur. Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq 
keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor 
qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. 
«Debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo‘natilgan, ishlar 
bajarilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan kundan boshlab 90 kun o‘tgach 
muddati o‘tgan hisoblanadi»
1
. 
Debitorlik 
va 
kreditorlik 
qarzlari 
bo‘yicha 
muomalalarni 
tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans 
moddalari bo‘yicha to‘g‘ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning 
uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi 
yuzasidan analitik hisob registrlarining ma’lumotlari bo‘yicha hisob-
kitoblarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan schyotlar bo‘yicha 
qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. 
So‘ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo‘yicha alohida tekshiriladi. 
Bunda auditor qarzning paydo bo‘lishi sabablarini, u kimning aybi bilan 
va qachon paydo bo‘lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin 
emasligini, ya’ni debitorlar o‘z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-
kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da’vo qilish 
muddatlari o‘tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish 
uchun qanday choralar ko‘rilayotganligini aniqlashi lozim. 
Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda 
quyidagilarni aniqlash lozim:
- kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha hisob-kitoblar to‘g‘riligi; 
- shartnomalar mavjudligi; 
-xaridorlar 
topshiriqnoma-majburiyatlarining 
taqdim 
etish 
1
O’zR Prezidentining 1999 yil 19 iyuldagi PF-2340 son Farmoni. 

---

169 
muddatlari; 
- kreditni qoplash tartibi va boshqalar. 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha hisob-kitoblar holati 4700 - 
“Xodimning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi hisobi schyoti” 
schyotlar guruhi bo‘yicha, shuningdek, 4710 - “Kreditga sotilgan 
tovarlar bo‘yicha xodimning qarzi” schyot ko‘rsatkichlari asosida 
o‘rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o‘tgan qarzlari 
bo‘yicha hisob-kitoblar o‘rganib chiqiladi va muddati o‘tgan qarzlar 
paydo bo‘lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan 
iborat: 
- kredit berish qoidalariga rioya qilmaslik; 
- ijro varaqalari bo‘yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar 
foydasiga summalar to‘g‘ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdek, 
ushlab qolingan summalar oluvchilarga o‘z vaqtida o‘tkazilmaganligi; 
- korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va 
yotoqxonalarda, mehmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona 
hisobidagi 
xonadonlardan 
foydalanganligi 
va 
maishiy 
xizmat 
ko‘rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to‘g‘ri hisoblanmaganligi. 
Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo‘yicha 
4800 - «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - 
«Turli kreditorlarga bo‘lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» 
schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari 
hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar tekshiriladi. Turli debitor va 
kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi 
boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o‘xshash.
Yuqorida 
keltirilgan 
schyotlarda 
hisobga 
olinadigan 
muomalalarning xilma-xilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-
kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida ushbu schyotlar qo‘llanishining 
qonuniyligini aniqlaydi. (Ya’ni, 4800, 6900 schyotlarida aks 
ettiriladigan muomalalar boshqa schyotlarda aks ettirilmayotganligini 
aniqlaydi yoki aksincha). 
Auditor yil oxirida to‘lanmagan, deponentlanmagan summalar 
bo‘yicha haqiqatda to‘langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim 
bo‘lgan daromad solig‘ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. 
Ijro varaqasi bo‘yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan 
summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) 
to‘g‘riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to‘lov 
vedomostlari va ushlash uchun asos bo‘lgan boshqa hujjatlar bilan 
solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni o‘tkazishning o‘z 

---

170 
vaqtidaligi va to‘liqligi shaxslar bo‘yicha qarzlarning ahvoli va 
harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan 
hamda o‘tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. 
Budjet 
tashkilotlari 
bilan 
hisob-kitoblarni 
tekshirishda 
shartnomalar mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan 
tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab 
chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish 
manbalarini 
aniqlashning 
to‘g‘riligini 
tasdiqlash 
uchun 
zarur. 
Chunonchi, o‘qitish, malaka oshirish bilan bog‘liq va ishlab chiqarish 
maqsadlari uchun zarur bo‘lsa, O‘quv uchun to‘lovlar xarajatlar tarkibi 
to‘g‘risidagi nizomga muvofiq tannarxga qo‘shilishi mumkin. 
Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta 
bo‘lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko‘rish tavsiya 
qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va 
ta’minot tashkilotlarida o‘tkaziladi. 
Debitor va kreditor qarzlarining da’vo muddatlari hamda debitor 
qarzlarni undirish bo‘yicha Xo‘jalik sudiga murojat qilish tartibi 
tekshiriladi. 
Shunindek, 
debitor 
va 
kreditor 
qarzlarining 
inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun 
auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini 
auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi 
malumotlarni umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo‘yicha hisob 
hamda hisobot ma’lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish 
to‘g‘riligini baholaydi.