Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

 
9.3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar 
auditi 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar Xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar faoliyatida eng ko‘p uchraydigan hisob-
kitoblardir. Hisob-kitoblar mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, 
xizmatlar ko‘rsatish shartnomlari bo‘yicha bajarilgan majburiyatlar 
uchun keyin haq to‘lash yoki oldindan to‘lash tarzida amalga oshiriladi. 
Xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar shakllari O‘zR. 
Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Unga ko‘ra, mulk shaklidan 
qat’iy nazar barcha Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z majburiyatlari 
bo‘yicha boshqa Xo‘jalik subyektlari bilan hisob-kitoblarni, shuningdek, 
tovar-moddiy boyliklar uchun jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi 
hisob-kitoblar, odatda, bank muassasalari orqali naqd pulsiz tartibda 
amalga oshirilishi lozim. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo‘ladigan hisob-

---

162 
kitoblarni hisobga olishda 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va 
pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyotidan foydalaniladi. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni 
tekshirish quyidagi asosiy ikki yunalish bo‘yicha amalga oshirilishi 
mumkin: 
- olingan tovar-moddiy boylik (ish, xizmat) lar uchun to‘lovlar 
yoki ortib jo‘natilgan tovar (bajarilgan ish va xizmat) lar uchun tushgan 
summalarning to‘g‘riligini aniqlash; 
- tovar-moddiy boyliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning 
to‘liqligini tekshirish. 
«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar 
auditining asosiy vazifasi hisob-kitob holati to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
haqiqiy va qonuniyligi, hisob-kitob va moliyaviy intizomga rioya 
qilinishi va u korxona to‘lov qobiliyatiga ta’sirini tekshirish, qarzlar 
haqiqiyligini aniqlashdan iborat. 
Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblarni tekshirish uchun ma’lumot 
manbasi bo‘lib, mahsulot (ish, xizmat) larni yetkazib berishga oid 
shartnomalar, hisob-kitoblar bo‘yicha o‘zaro solishtiruv dalolatnomalari, 
hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomalari, to‘lov hujjatlarining 
nusxalari, 4310 - «Tovar-moddiy boyliklar uchun mol yetkazib 
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar», 5010- «Kassadagi pul 
mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar», 5110 - «Hisob-kitob schyoti», 
5200 - «Chet el valyutasidagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi 
schyotlar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga 
to‘lanadigan schyotlar» va boshqa schyotlar bo‘yicha hisob registrlari 
(ro‘yxatlar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, moliyaviy 
hisobot va boshqalar hisoblanadi»
1
. 
Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar 
qoidaga ko‘pa naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga 
bo‘linadi: 
1) tovar muomalalari bo‘yicha; 
2) moliyaviy majburiyatlar bo‘yicha.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: 
to‘lov topshiriqnoma, to‘lov talabnoma, akkreditiv; inkassa topshirig‘i, 
cheklar va o‘zaro talablarni uzishga asoslangan hisob shakli. 
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitob 
muomalalarni auditdan o‘tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha 
1
Tulaxodjaeva M.M. va boshqalar. Audit. O’quv qo’llanma.-T.: 2004., 106 b. 

---

163 
hisob-kitob muomalalari uchun xos bo‘lgan umumiy qoidalariga asosan 
o‘tkaziladi. 
Hisob-kitob ma’lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob 
registrlari ma’lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi. 
Agar hisob-kitob ma’lumotlarini solishtirish amallarini bajarish 
mobaynida 
nomuvofiqliklar 
aniqlansa, 
auditor 
ularning 
katta-
kichikligini va vujudga kelish sabablarini aniqlaydi. 
Hisob va hisobot ma’lumotlarining o‘zaro tengligi aniqlaganidan 
so‘ng, auditor mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-
kitoblar qoldig‘ining haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u 
quyidagilarni tekshiradi: 
- analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning 
raqamlari hamda tuzilgan sanalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjudligi; 
- analitik hisob registrlarida ko‘rsatilgan shartnomalar va dastlabki 
hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi); 
- dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma’lumotlarning 
mosligi (tanlab tekshiriladi). 
Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali 
qarzdorliklar qatoriga qo‘shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi 
hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi 
tuzish) yo‘li bilan tasdiqlanadi. 
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga 
doir qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish 
muddatlari, hisob-kitoblar bo‘yicha majburiyatlar bajarilishining 
belgilangan chegara muddati o‘tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan 
debitor qarzlar bor yoki yo‘qligi tekshiriladi. 
Hisob-kitoblar bo‘yicha inventarizatsiya materiallarini tekshirish 
mol 
yetkazib 
beruvchi 
va 
pudratchilar 
bilan 
hisob-kitoblar 
qoldiqlarining haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir 
muomalalar quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha tekshiriladi: 
- shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilish holati; 
- sotib olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to‘liqligi va 
to‘g‘ri kirim qilinganligi; 
- moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar uchun o‘z vaqtida va to‘liq 
haq to‘langanligi. 
Auditor dastavval mahsulot yetkazib berish, ish bajarish va xizmat 
ko‘rsatish uchun boshqa Xo‘jalik shartnomalarining mavjudligi hamda 
shartnomalarning 
to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligini 
aniqlaydi. 

---

164 
Shartnomalar amaldagi qonunchilik talablariga mos kelishi lozim. 
Auditor dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlarni shartnomalar, 
schyot-fakturalar va loyiha-smeta hujjatlarining ma’lumotlari bilan 
solishtirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim 
qilishning to‘liqligi, to‘g‘riligi va o‘z vaqtidaligi to‘g‘risida dalillarga 
ega bo‘ladi. 
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to‘lov 
hujjatlarida 
QQS 
summasining 
alohida 
satr 
bilan 
ajratib 
ko‘rsatilganligiga va QQS summasining hisob-kitob yo‘li bilan ajratib 
ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘yilmasligiga (me’yoriy hujjatlarda belgilangan 
holatlardan tashqari) e’tibor qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya 
qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) 
lar bo‘yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi 
dalilga ega bo‘ladi. Uning qoplanishi to‘langan, kirim qilingan va ishlab 
chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo‘yicha amalga 
oshiriladi. 
Hisob-kitob hujjatlari xali yetib kelmagan moddiy qiymatlik (ish, 
xizmat) larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning 
puli to‘langan, lekin yo‘lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda 
turmaganligi aniqlanadi. 
Xorijdan olingan import mahsulot (ish, xizmat) lar uchun hisob-
kitoblar bo‘yicha tekshiruv o‘tkazilganda, mulkchilik huquqi o‘tgan 
paytni, moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilish sanasiga amalda 
bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valyuta kursini 
va to‘lov hujjatlarining to‘lanishini, kurs farqlarini, qo‘shilgan qiymat 
solig‘i summasini va franko (tovarni xaridorga yetkazib berishda 
transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini 
aniqlashning to‘g‘riligi tekshiriladi.
Mol 
yetkazib 
beruvchilar 
va 
pudratchilar 
schyotlarining 
to‘lanishini tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:
- qarzlarni qoplash bo‘yicha muomalalarning tegishli to‘lov 
hujjatlari (bank ko‘chirmalari va to‘lov topshirig‘i, o‘zaro talablarni 
hisobga olish dalolatnomalari, cheklar va shunga o‘xshash) bilan 
tasdiqlanganligi; 
- to‘lov hujjatlarining haqiqiyligi va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi 
(barcha majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida 
satr bilan ajratib ko‘rsatilganligi, bank shtampi, chet tilidagi 
hujjatlarning tasdiqlangan tarjimasi va shunga o‘xshash); 
- to‘lov hujjatlari ma’lumotlarining 3110 - «Oldindan to‘langan 

---

165 
ijara 
haqi», 
3120 - 
«Oldindan to‘langan xizmat haqi»,
3190 - «Boshqa oldindan to‘langan xarajatlar», 4310 - «Mol yetkazib 
beruvchi va pudratchilarga berilgan bo‘naklar», 6010 - «Mol yetkazib 
beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» (joriy qismi), 7010 
- «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» 
(uzoq muddatli qismi) schyotlari bo‘yicha hisob registrlarining 
ma’lumotlariga mosligi, ushbu schyotlar bo‘yicha hisob registrlari 
ma’lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 
4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo‘yicha 
hisob registrlariga mosligi. 
Qarzdorliklarning o‘zaro hisoblashish tartibida qoplanishini 
tekshirish natijasida, auditor o‘zaro hisob-kitoblar uchun asos 
(shartnoma, tomonlardan birortasining o‘zaro hisob-kitoblar tartibidagi 
to‘lovni amalga oshirish to‘g‘risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz 
summasi va qoplash sanasini, hamda hisob registrlarida aks ettirishning 
to‘g‘riligiii aniqlaydi. 
O‘zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish 
dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan o‘zaro talablarni 
hisobga olish to‘g‘risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). 
Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga 
keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar ma’lumotlari, QQS 
summasi 
alohida 
ajratilgan 
holda 
ko‘rsatilishi 
lozim.
Da’vo muddati o‘tib ketgan qarzdorliklar bo‘yicha o‘zaro 
talablarni hisobga olishga yo‘l qo‘yilmaydi.