Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

 
13.3. Operatsion audit ishlarini tashkil etish tartibi va o‘tkazish 
ketma-ketligi 
Auditni amaliy tashkil qilish masalalari va uslublarining zaifligini 
hisobga olib, o‘z ishimizda auditning uslubiy asoslarini takomillashtirish 
borasida, jumladan operatsion audit uslubiy asoslarini ishlab chiqishga 
harakat qildik. 
Buning uchun quyidagi muammolar hal qilinishi lozim, deb 
hisoblaymiz: 
- operatsion auditni kimlar amalga oshiradi; 
- operatsion auditda mustaqillik va ma’suliyat darajasi; 
- baholash mezonlari; 
- operatsion audit qirralari. 
Operatsion audit asosan quyidagi ikki guruh mutaxassislaridan biri 
tomonidan amalga oshiriladi: 
1) ichki audit xizmati; 
2) auditorlik tashkilotlari. 

---

241 
Ichki audit xizmati operatsion audit ishida alohida o‘rin tutishadi, 
chunki ba’zilar uchun «ichki xo‘jalik auditi» va «operatsion audit» 
terminlari bir-birini o‘zaro almashtiruvchidir. Lekin, har qanday 
operatsion auditni ichki xo‘jalik auditorlari o‘tkazishadi va ichki xo‘jalik 
auditorlari faqat operatsion auditni bajarishadi, degan xulosaga kelish 
noto‘g‘ri bo‘ladi. Ichki xo‘jalik auditi bilan shug‘ullanuvchi ko‘pgina 
bo‘limlar ham operatsion audit bo‘yicha, ham moliyaviy hisobot auditi 
bo‘yicha ish bajarishadi. Operatsion auditni bajaruvchi auditorlarning 
ustunligi shundaki, ular o‘zlarining vaqtlarini asosan audit qilinayotgan 
kompaniya uchun sarflaydilar. Shu bilan birga kompaniya va uning 
faoliyati xususida chuqur bilimga erishadilar, bu esa samarali operatsion 
audit uchun juda muhimdir. 
O‘z faoliyatining samaraliligini maksimallashtirish uchun ichki 
xo‘jalik audit bo‘limi kompaniyaning prezidenti yoki direktorlar 
kengashiga xulosa taqdim qilishi lozim. Bundan tashqari ichki xo‘jalik 
auditorlari direktorlar kengashining auditorlik qo‘mitasidan ketayotgan 
va kelayotgan ma’lumotlaridan foydalanish imkoniga ega bo‘lishlari 
kerak. Tashkiliy tizim ichki xo‘jalik auditorlarining mustaqil bo‘lib 
qolishlariga yordam beradi. Masalan, agar ichki xo‘jalik auditorlari bosh 
hisobchi oldida hisob beradigan bo‘lsa, u holda ularning mustaqil baho 
berishi va hatto bosh buxgalter bajarayotgan muomalalarning 
samarasiga taalluqli ma’muriyat uchun tavsiyanomalarni berish 
qiyinlashadi. 
Ichki xo‘jalik auditi sohasida faoliyat yurituvchi tashkilot - ichki 
xo‘jalik auditorlari instituti amaliyotchilarni boshqaruv materiallari bilan 
ta’minlash maqsadida 1978 yilda «Ichki xo‘jalik auditining amaliy 
andozalari»ni nashr qildi. Ichki xo‘jalik auditorlarining bajarishi lozim 
bo‘lgan ishlar miqdoriga taalluqli bo‘lim - bu andozaning muhim 
qismini tashkil etdi. Bu miqdorni quyidagicha izohlash mumkin: 
- ichki xo‘jalik auditorlari moliyaviy va amaliy axborot hamda 
vositalarning haqiqiyligi va to‘liqligi haqida qisqacha ma’lumot 
berishlari kerak; 
- ichki xo‘jalik auditorlari ichki xo‘jalik nazorat tizimini ko‘rib 
chiqib, uning siyosat, reja, muolajalar, qonun va ko‘rsatmalar bilan 
mosligini aniqlashlari lozim; 
- ichki xo‘jalik auditorlari resurslardan foydalanishning iqtisodi va 
unumdorligini baholashlari kerak; 

---

242 
- ichki xo‘jalik auditorlari rejalarning bajarilishi ko‘zda tutilgandek 
amalga oshirilayotganligini tasdiqlash uchun muomalalar va dasturlarni 
ko‘zdan kechirib, tekshirishlari lozim. 
Auditorlik tashkilotlari. Auditorlik tashkilotlari moliyaviy hisobot 
auditini bajarayotganda amaliy faoliyatning kamchiliklarini aniqlash va 
mijozga foyda keltirishi mumkin bo‘lgan tavsiyanomalar berish 
auditning alohida bo‘laklari hisoblanadi. Audit davomida tashqi 
auditorning mijoz faoliyatiga asos bo‘ladigan bilimlari, unga amaliy 
faoliyat bo‘yicha tavsiyanomalarni shakllantirish uchun muhim 
ma’lumotlarni to‘plashga yordam beradi. Masalan, auditor mijozning 
tovarlar zaxirasi aylanishi joriy yilda sekinlashganini aniqladi. Auditor 
buning sababini ham aniqlashi mumkin. Bu jarayonda auditor amaliy 
sabablarni ko‘rsatishi mumkin, masalan, tovarlar zaxirasini to‘ldirish 
bo‘yicha siyosatning samarasizligi; xuddi shu sababga auditor 
rahbariyatning e’tiborini qaratishi mumkin. 
Mijoz ko‘pincha o‘z faoliyatining bir yoki bir necha maxsus 
tarmoqlarining operatsion auditini o‘tkazish uchun auditorlik tashkilotsi 
bilan shartnoma tuzadi. Odatda, bunday shartnoma kompaniya o‘z 
shtatida ichki xo‘jalik auditorlariga ega bo‘lmasa yoki ichki xo‘jalik 
auditi mutaxassislari u yoki bu tarmoq auditi tajribasiga ega bo‘lmasa 
tuziladi. Bunday maslahatlar berishni ma’muriyat ichki xo‘jalik 
auditorlariga emas, balki mustaqil auditorlik tashkilotlariga buyurtma 
beradi. Masalan, kompaniya auditorlik tashkilotsiga o‘z kompyuter 
tizimining unumdorliligi va samaradorligini baholashni buyurtma berishi 
mumkin. 
Operatsion auditni bajarishda ikki muhim sifat - bu mustaqillik va 
mas’uliyat darajasidir. 
Auditor xulosani kimga taqdim qilishi haqidagi masala tekshirish 
va tavsiyanomalar hech bir og‘ishsiz amalga oshirilayotganligini 
kafolatlash uchun juda muhimdir. Auditorlik tashkilotlarida odatda 
mustaqillikni ta’minlash u darajada qiyin emas, chunki unda ishlovchi 
xolis buxgalterlar audit o‘tkazilayotgan kompaniyaning xodimlari 
hisoblanmaydilar. 
Operatsion auditorlarning javobgarlik jihatlari ham ularning 
mustaqilligiga ta’sir qilishi mumkin. Auditor agar samarasiz va unumsiz 
muomalalar aniqlangan bo‘lsa, kompaniyaning amaliy funksiyalari 
uchun javobgar emas. Masalan, agar auditorlar ma’lumotlarini elektron 
qayta ishlash tizimining ishlab chiqarilishi uchun javobgar hamda audit 
davomida undagi kamchiliklarni aniqlab tuzatish kiritsalar, u holda 

---

243 
ularning mustaqillik darajasi pasaygan bo‘lardi. 
Auditor muomalaga o‘zgartirish kiritishni maslahat berishi 
mumkin, lekin mas’ul xodim bunday tavsiyanomani qabul qilish yoki 
rad etish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Agar auditorlar o‘zlari bergan 
maslahatlarning amalga oshirilishini talab qilish huquqiga ega 
bo‘lganlarida, ular bajarilgan ishlar uchun keyingi auditda javobgar 
bo‘lib qoladilar. Shunday qilib, mustaqillik chegaralanib qolgan 
bo‘lardi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shunday xulosaga kelish mumkin, 
ya’ni mustaqillikni ta’minlovchi maxsus talablar quyidagilardir: 
1) Auditorlar o‘z auditorlik faoliyatlarida mustaqil bo‘lishlari 
zarur. Bu talab auditorlar o‘z ishlarini erkin va obyektiv bajarishlari 
bilan ta’minlanadi. Mustaqillik auditorlarga turli ta’sirlardan erkin va 
obyektiv bo‘lgan fikrlarni berib, xulosa taqdim qilish imkonini beradi. 
Bu esa audit uchun juda muhimdir. Bunga obyektivlik va tashkiliy 
mavqe tufayli erishiladi. 
2) Tashkiliy mavqe audit davomida aniqlangan kamchiliklar 
asosida samarali harakatlar hamda tavsiyanomalar berish, chuqur 
tekshirishni, sohaning keng auditini ta’minlash uchun etarli bo‘lishi 
lozim. 
3) Obyektivlik. Obyektivlik ichki xo‘jalik auditorlaridan o‘z 
vazifalarini mustaqil, yuqori malakada haqqoniy bajarishlarini talab 
qiladi. 
Amaliy qiyinchiliklarni aniqlash va kerakli tavsiyanomalar kiritish 
uchun auditorlarga chuqur bilimlilik darajasi juda muhimdir. Bu - 
operatsion audit keng qamrovli amaliy muammolar bilan bog‘liq bo‘lgan 
asosiy muammodir. Chunki ishlab chiqarishda biror jarayonning 
unumdorliligi yoki bo‘lmasa reklama dasturlarining samaraliligini 
baholay oladigan malakali ichki xo‘jalik auditorlarini topish qanchalik 
oson emasligini tasavvur qilish qiyin emas. Shuning uchun, ichki 
xo‘jalik auditorlari shtatiga ishlab chiqarish bilan tanish bo‘lgan yoki 
marketing bo‘yicha etarli tayyorgarlikka ega bo‘lgan xodim kirishi 
lozim. 
Operatsion audit jarayonida duch kelinadigan asosiy qiyinchilik - 
bu unumdorlik va samaradorlikni baholash uchun maxsus mezonlarni 
tanlashdir. 
Operatsion audit uchun mezonlarni aniqlash usullaridan biri - bu 
korxona faoliyatining u yoki bu tarmog‘i uchun erishilgan samaradorlik 
va unumdorlik darajasini oshirish mumkinligini aniqlash imkonini 

---

244 
beruvchi tasdiqdir. 
Maxsus mezonlarni ishlab chiqish uchun foydalaniladigan 
manbalardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
- Mezonlarning sodda majmuasi o‘tgan davrning haqiqiy 
natijalariga asoslanadi. Bu mezonlar asosidagi fikr faoliyatning u yoki 
bu turi taqqoslanganda «yaxshi» yoki «yomon»lashganligini aniqlashdan 
iborat bo‘ladi. Bu mezonlarning e’tiborli tomoni shundaki, ularni 
aniqlash oson, biroq, ular audit qilinayotgan xo‘jalik tizimi yaxshi yoki 
yomon faoliyat olib borayotganligi haqidagi chuqur tushunchani berish 
imkoniga ega emas. 
Taqqoslama unumdorlik. Birlashma doirasida yoki undan 
tashqarida ko‘plab o‘xshash xo‘jalik tizimlari mavjudligi sababli audit 
qilinayotgan obyektlar o‘z tabiatiga ko‘ra yagona emasdirlar. Bunday 
hollarda taqqoslanuvchi xo‘jalik subyektlarining unumdorligi haqidagi 
ma’lumotlar mezonlari ishlab chiqish uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. 
Operatsion audit shartnomalarining ko‘plab turlari uchun injenerlik 
andozalariga asoslangan mezonlarni ishlab chiqish mumkin va 
maqsadga muvofiqdir. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish me’yorini 
aniqlash uchun yarimfabrikatlar harakat marshrutini va vaqtini o‘rganib 
chiqish. Bunday mezonlarni ishlab chiqishga ko‘p vaqt va mablag‘ 
sarflanadi, chunki muhim ekspertiza talab qilinadi. Shunga qaramay, bu 
mezon ishlab chiqarishning muhim muammosini hal qilishda g‘oyat 
samarali bo‘lib, qilingan xarajatlarni qoplashi mumkin. 
Muhokama va kelishuv. Ba’zan obyektiv mezonlarni ishlab chiqish 
qiyin bo‘ladi. Bunday hollarda ular muhokama va kelishuv yo‘li bilan 
qabul qilinadi. Bu jarayonda esa audit qilinayotgan mijoz ma’muriyati, 
operatsion auditor hamda auditorlik xulosasi taqdim qilinishi kerak 
bo‘lgan tashkilot yoki shaxslar ishtirok etadilar. 
Operatsion audit qirralari. Operatsion auditning uch qirrasi 
mavjud: rejalashtirish; ma’lumotlar to‘plash va baholash; xulosa yasash 
va uni taqdim qilish. 
Rejalashtirish. Moliyaviy hisobot auditida bo‘lgani kabi, 
operatsion auditor shartnoma sohasini aniqlab, mijozga ma’lum qilishi 
lozim. 
Operatsion auditni rejalashtirish bilan moliyaviy hisobot auditini 
rejalashtirish o‘rtasidagi asosiy farq - bu operatsion audit jarayonidagi 
tekshirishlarning xilma-xilligidir. Shuning uchun, operatsion auditning 
aniq maqsadlari to‘g‘risida biror yechimga kelish juda qiyin. Bu 
maqsadlar berilgan shartnoma uchun ishlab chiqilgan mezonlar asosida 

---

245 
aniqlanadi. Bu maqsadlar esa aniq sharoitlardan kelib chiqadi. Masalan, 
kassalar ustidan ichki xo‘jalik nazorat tizimi samaraliligining operatsion 
auditi maqsadlari rivojlanish va tadqiqot bo‘limining mehnat 
unumdorligi auditi maqsadlaridan tubdan farq qiladi. 
Ma’lumotlar to‘plash va baholash. Ichki xo‘jalik nazorat tizimi va 
amaliy muolajalar operatsion auditning nozik qismini tashkil qilgani 
sababli, odatda mijozlar fikrini so‘rash va kuzatish, hujjatlaridan 
foydalanish qabul qilingan. Operatsion audit uchun arifmetik aniqlik u 
darajada muhim emas, chunki aniqlik - operatsion auditning maqsadi 
emas. 
Xulosa yasash va uni taqdim qilish. Operatsion audit bilan 
moliyaviy hisobot auditi o‘rtasidagi ikki asosiy farq operatsion audit 
bo‘yicha xulosaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Birinchidan, operatsion 
auditda xulosa, odatda, faqat ma’muriyatga taqdim qilinsa, uning 
nusxasi qaysi tashkilot uchun audit o‘tkazilgan bo‘lsa, o‘sha tashkilotga 
yuboriladi. Uchinchi tomonning, ya’ni foydalanuvchilarning yo‘qligi 
operatsion audit xulosalarida standart sharhlar zaruriyatini chegaralaydi. 
Ikkinchidan, bu tipdagi auditda amaliy tekshirishlarning xilma-xilligi 
xulosaning shunday tuzilishini talab qiladiki, u o‘z ichiga audit sohasi 
to‘g‘risidagi ma’lumotni, topilgan kamchiliklar va tavsiyanomalarni 
olishi kerak. 
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqadiki, xulosa yozish ko‘p 
vaqt talab qiladi, chunki u o‘z ichida audit davomida aniqlangan haqiqat 
va tavsiyanomalarni ma’lum qilishi zarur.