Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

 
Takrorlash uchun savollar 
 
1. Ishlab chiqarish xarajatlari deb nimaga aytiladi?
2. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi nimadan iborat? 
3. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining ma’lumot manbalari 
bo‘lib qaysi me’yoriy hujjatlar hisoblanadi? 
4. Asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini tekshirish ketma-ketligi 
qanday? 
5. Davr xarajatlarini tekshirish tartibi qanday?
6. Mahsulot tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni guruhlash qaysi 
me’yoriy hujjatda belgilangan?

---

129 
7-MAVZU. XODIMLAR BILAN MEHNATGA HAQ TO‘LASH 
BO‘YICHA MUOMALALARI AUDITINING USLUBI 
 
7.1. Auditning maqsadi, ma’lumot manbalari. Buxgalteriya hisobi 
va ichki nazorat tizimi holatini tekshirish 
Tashkiliy-huquqiy shakllaridan qat’iy nazar korxonalardagi mehnat 
jarayoni ishtirokchilari (xodimlar va ish beruvchilar) o‘rtasidagi 
munosabatlarni tartibga soluvchi respublika mehnat qonunchiligining 
asosiy hujjati O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi
1
(O‘zR 
MK) hisoblanadi. Bunda xodimlarning asosiy mehnat huquqlari 
belgilangan. 
Har bir xodim: 
-
o‘z mehnati uchun qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik 
ish haqidan oz bo‘lmagan miqdorda haq olish; 
-
muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o‘rnatish, bir qator 
kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish 
kunlari, bayram kunlari, shuningdek haq to‘lanadigan yillik ta’tillar 
berish orqali ta’minlanadigan dam olish; 
-
xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda 
mehnat qilish; 
-
kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; 
-
ish bilan boqliq holda sog‘ligiga yoki mol-mulkiga yetkazilgan 
zararning o‘rnini qoplash; 
-
kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining 
manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish; 
-
qariganda, mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, boquvchisidan 
mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa xollarda ijtimoiy 
ta’minot olish; 
-
o‘zining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud 
orqali himoya qilish va malakali yuridik yordam olish; 
-
jamoalarga doir mehnat nizolarida o‘z manfaatlarini quvvatlash 
huquqiga egadir
2
.
Audit jarayonida auditor, ayrim korxona darajasida ishga haq 
to‘lash va ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi ijtimoiy-mehnat 
munosabatlarini tartibga solish unda qabul qilingan ichki me’yoriy 
hujjatlar-mehnat shartnomalari asosida amalga oshirilganligi, ular 
1
O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O’zR. 1995-yil 21-dekabrdagi Qonuni bilan tasdiqlangan va 1996-
yil 1-apreldan amalga kiritilgan. 
2
Shu erda , 16-modda. 

---

130 
korxona rahbariyati tomonidan mehnat jamoasi vakillari ishtirokida 
ishlab chiqilganligiga alohida e’tibor berishi lozim. 
Mehnat shartnomalari
1
: 
-
ish beruvchi bilan mehnat jamoasi vakil qilgan shaxs o‘rtasida 
(jamoa shartnomasi); 
-
ish beruvchi va ayrim xodimlar o‘rtasida (mehnat shartnomasti, 
to‘liq moliyaviy mas’uliyat haqidagi shartnoma) tuzilishi mumkin. 
-
quyidagilar ish beruvchilar bo‘lishi mumkin: 
-
korxonalar, shu jumladan, ularning alohida tarkibiy bo‘linmalari 
o‘z rahbarlari timsolida; 
-
mulkdorlarning o‘zi ayni bir vaqtda rahbar bo‘lgan xususiy 
korxonalar; 
-
o‘n sakkiz yoshga to‘lgan ayrim shaxslar qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan hollarda. 
-
Ish beruvchi: 
-
korxonani boshqarish va o‘z vakolatlari doirasida mustaqil 
qarorlar qabul qilish; 
-
qonun hujjatlariga muvofiq yakka tartibdagi mehnat tuzish va 
bekor qilish;
-
mehnat shartnomasida shart qilib ko‘rsatilgan ishni lozim 
darajada bajarishni xodimdan talab qilish; 
-
o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun boshqa ish beruvchilar 
bilan jamoat birlashmalari tuzish va bunday birlashmalarga a’zo bo‘lish 
huquqiga egadir.
«Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar 
ahvolini mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda 
nazarda tutilganiga qaraganda yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy 
emasligi kafolatlangan»
2
. Ularni qo‘llash mehnat qonunchiligini buzish 
hisoblanadi. Masalan, «agar ish beruvchi xodimga ish vaqtidan tashqari 
ishlagani uchun qonunchilikda belgilangan ustama haqni»
3
to‘lamagan 
taqdirda xodim o‘z qilgan mehnati uchun ish beruvchidan O‘zR MK da 
belgilab qo‘ygan tartibda va hajmda hisoblashishni talab qilishga haqli. 
Ish beruvchi haq to‘lashdan bosh tortsa xodim kasaba uyushmasi 
vakillik organi (yoki korxona xodimlar tomonidan saylanadigan boshqa 
biror organ) yoki sudga murojaat qilish huquqiga ega. 
Jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar 
1
Xasanov N., Xaydarov Ch. va boshq. Korxonalarda ish haqi. - T.: 2004, 4-b. 
2
O’zR Mehnat kodeksi. 5-modda. 
3
Shu erda, 157-modda. 

---

131 
o‘rtasidagi mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy kasbga oid munosabatlarni 
tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatdir. Uning shartlari mehnat 
jamoasi a’zolari uchun ham, xodimlar uchun ham majburiy hisoblanadi. 
Jamoa shartnomasining predmeti mehnat va unga haq to‘lash shartlari, 
mehnat jamoasi a’zolariga ijtimoiy uy-joy-maishiy va tibbiy xizmat 
ko‘rsatish, ish beruvchi tomonidan beriluvchi kafolatlar va imtiyozlar 
hisoblanadi. 
Jamoa shartnomasi xodimlar tomonidan kasaba uyushmalari yoki 
o‘zlari vakolat bergan boshqa vakillik organ - orqali, ikkinchi tarafdan - 
bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar tomonidan tuziladi.
Tekshiruv o‘tkazishni boshlashdan avval auditor korxonada 
mehnatga haq to‘lashning qanday shakllari va tizimlari qo‘llanilishi, 
xodimlar jadvali, mehnatga haq to‘lash va mukofotlash to‘g‘risida ichki 
nizomlar, jamoa shartnomasi mavjudligi, mehnatga haq to‘lash hisobi 
qanday tashkil etilganligi, ushbu hisob bo‘limi komputerlashganligi va 
boshqalarni aniqlashi lozim. Xodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan 
hisob-kitoblar bo‘yicha buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi 
holatini tekshirish yuzasidan testlar va savolnomasini o‘tkazish 
bo‘yicha namunaviy savollar ro‘yxati 7.1-jadvalda keltirilgan.
7.1-jadval