Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

 
2.7. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari auditi 
Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning jismoniy xossa va 
sifatlari yo‘qolib boradi. Ularni tiklash uchun subyekt ta’mirlash 
ishlarini o‘tkazishi mumkin. 
Asosiy vositalar ta’mirining ikki turi mavjud: kapital va joriy ta’mir. 
Asosiy vositalarni ta’mirlash pudrat yoki xo‘jalik usulida bajarilishi 
mumkin. Pudrat usulida bajarilganda subyekt ta’mirlash-qurilish 
tashkiloti bilan pudrat shartnomasini tuzadi.
Xo‘jalik usulida esa ta’mir o‘z kuchi bilan amalga oshiriladi. 
Ikkala usulda ham ta’mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari 
hisobidan qoplanadi. 
Pudrat va xo‘jalik usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining 
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. 
Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarni tekshirish 
mobaynida auditor ta’mirlash rasmiylashtirilishining to‘g‘rililigiga 
alohida e’tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala 
bo‘yicha subyektda qanday hisob siyosati qabul qilinganligi aniqlanishi 
zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma-ketligini belgilaydi. 
Subyektlarda asosiy vositalarni ta’mirlashga doir xarajatlar quyidagicha 

---

74 
hisobdan o‘chirilishi mumkin: 
- xarajatlarning qilinish me’yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, 
xizmat) lar tannarxiga; 
- asosiy vositalarni ta’mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan; 
- xarajatlarni oldin 3190 – «Boshqa kelgusi davr xarajatlari» 
schyotiga olib borib, keyinchalik bir me’yorda tannarxga qo‘shib 
borish. 
Agar hisob siyosatiga muvofiq subyektda asosiy vositalarni 
ta’mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo‘lsa, unda auditor rezerv 
uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy 
vositalarning turlari bo‘yicha (binolar, inshootlar, qurilmalar va hokazo) 
ajratmalar miqdori ko‘zda tutilganligi yoki ajratmalarning yagona 
normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoyiliga rioya 
qilinishini aniqlaydi. Ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar 
yaratilgan rezerv hisobiga hisobdan o‘chiriladi. Shuning uchun auditor 
yil oxirida (ta’mirlash ishlari tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan 
rezerv to‘g‘rilanganligi (storno qilinganligi) ga ishonch hosil qilishi 
lozim. 
Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya 
hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish mobaynida auditor, ishlab 
chiqarishga doir asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari tannarxga olib 
borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o‘z 
manbalari hisobiga hisobdan o‘chirilganligiga ishonch hosil qilishi 
lozim. Shunindek, auditor ta’mirlash ishlari qaysi usul (pudrat yoki 
Xo‘jalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi. 
Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta’mirlangan 
bo‘lsa, ta’mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital 
ta’mirlash ko‘zda tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan 
qoplanishini tekshirish zarur. 
Subyektlar 
hisobot 
davrida 
asosiy 
vositalar 
obyektlarini 
zamonaviylashtirish va qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi 
mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 
0890 - «Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga olinganligi, ta’mirlash 
ishlari yakunlanganidan so‘ng asosiy vositalar dastlabki qiymati 
oshganligi, subyekt qo‘shilgan kapitalining ko‘payishi hisobda 
ko‘rsatilganligi. Subyekt asosiy vositalarni ta’mirlash bilan bog‘liq 
barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, 
qo‘rsatilgan xizmat) lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy 
natijaning shakllanishiga, shuningdek subyektning foydadan budjetga 

---

75 
to‘lovlar bo‘yicha budjet bilan o‘zaro munosabatlariga ham ta’sir etadi. 
Auditor, eng avvalo, bu masala bo‘yicha ham subyektda qanday 
hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim subyektlar 
kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta’mirlash xarajatlarini 
har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida hisobdan o‘chiradigan tartibni 
qo‘llaydilar. 
Boshqa 
subyektlar 
ta’mirlash fondi yaratadilar 
(ta’mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag‘ ajratadilar), 
haqiqatda bajarilgan ta’mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa 
tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan o‘chiradilar. 
Birinchi holatda ta’mirlashga doir barcha xarajatlar ta’mirlash qaysi 
hisobot davrida amalga oshirilgan bo‘lsa, bevosita shu davrdagi ishlab 
chiqarish xarajatlariga qo‘shilishi lozim. Ikkinchi holatda subyekt 
balansida turgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz 
hisobida ta’mirlash fondiga ajratmalar me’yori hisoblab chiqariladi. 
Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va 
o‘rta biznes subyektlari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulk (aktiv) 
larning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik subyektlar qo‘llaydilar. 
Auditor ta’mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga 
qo‘shishning to‘g‘riligini subyektda qabul qilingan hisob siyosatidan 
kelib chiqib, uning o‘zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning 
moliyaviy natijaga ta’sirini tekshirishi lozim. 
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash va ta’mirlash bo‘yicha 
subyektda qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganligini aniqlash 
uchun 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar» 
schyotining ma’lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda 
alohida ta’mirlash fondi degan analitik schyot ajratilgan bo‘lsa, ushbu 
fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy 
hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi) ga ishonch hosil qilish zarur. 
Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo‘yicha tabaqalangan yoki 
ajratmalarning yagona normasi o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Auditor 
nuqtai nazaridan yagona normativni qo‘llash tannarxning asossiz 
ko‘tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning pasayishiga olib kelsa, u 
bunday holatni auditorlik hisobotida ko‘rsatib o‘tishi lozim.