Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 

 

1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish 

televideniyelarga ko‘cha boshladi. Buyuk Britaniya Parlamenti radioni 

tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik sifatida 

qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting 

Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida 

qisqa muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga 

aylandi. Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni ko‘ndirgan 

holda Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 

1934 – yilda AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi 

orqali reklama sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh 

Kongressi ”omma qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib 

borishni talab qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari 

Akti qabul qilindi va bu Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq 

Radiosi asos solinishiga sabab bo‘ldi. 1950–yillar boshlarida Du 

Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir paytning o‘zida bir necha 

homiylarga sotish amaliyotini boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu 

usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga nisbatan reklama 

vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. Keyinchalik 

---

354 

 

uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar ham bu 

usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi.  

Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va 

sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” 

reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va 

taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va 

interaktiv reklamalar aynan internet orqali olib borilib, eng yirik internet 

reklama tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi 

hisoblanadi. Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor 

marketing” (ingliz tilida “guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi 

kunda keng tus olayotgan avtomobillarga brend signallari va interaktiv 

reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish kabi rag‘batli usullar orqali 

reklama qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi kirib kelgan 

kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning fikricha, yangi kompaniya 

haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan fikr 

yarq etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan 

tashqari reklamani joylashtirish ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi 

kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator global internet 

tarmoq va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi 

hisoblanadi. Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika 

taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama va marketingning 

quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: 

Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan 

foydalanuvchi marketing ko‘rinishi.  

Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining 

alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama.  

Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish 

maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish.  

Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur 

shaxslar orqali reklama qilish. 

Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga 

rag‘batlantirishga (undashga) mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning 

qimmatbaho va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va ular 

iste’molchilarga bu ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. 

Mustahkamlovchi reklama xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir 

tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, 

avtomobil reklamasida ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib 

olganlaridan xursand xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari 

ko‘rsatiladi. 

---

355 

 

Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni 

tahlil qilishdan kelib chiqish zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfi 

yetarlicha o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning yetakchisi 

hisoblanadi, lekin uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori 

emas, reklama kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlan-

tirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar tovar sinfi bozor uchun yangi 

bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo 

markasiga, to‘g‘ri maqsadga ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning 

e’tibori unga qaratiladi va albatta, tovar xaridorgir bo‘ladi. 

Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni 

tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda:  

1) auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish 

chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi;  

2) axborot vositalarining asosiy turi; 

3) aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi;  

4) grafik; 

5) reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi.  

Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini 

baholash zarur. 

Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur 

turldagi aloqalari sonini ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan 

samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir.  

Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga 

aniq ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblay-

dilar. Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, unga javob 

beradi (tovarni sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi 

yoki umuman ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. 

Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – 

rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy 

turlari iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha 

imkoniyatlarini bilishi zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta 

o‘zgaruvchini hisobga olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli 

auditoriyani (boshqalaridan) ustun qo‘yish. Masalan, radio va 

televidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab olishning eng samarali 

vositasi hisoblanadi. Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu tovarning xarakteristikasi 

(tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish etish, ko‘rgazmali 

ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli 

imkoniyatlarga ega. Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining 

tavsifi. Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni ma’lum qilina-

---

356 

 

digan reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylash-

tirish lozim. Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks 

ettirgan reklama murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta 

tarqatmalarida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va nihoyat, oxirgi 

o‘zgaruvchi-qiymatdir. Televizion reklama gazeta singari sezilarli 

darajada qimmat. Odatda, reklama murojaati qiymati mingta aloqa 

hisobidan hisobga olinadi. 

Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, 

media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborot 

vositalarining asosiy turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi kerak. 

Bunda e’tibor asosan, defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol 

e’tibor qaratilishi uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. 

Reklama budjeti haqida qaror qabul qilishda iste’molchining egri 

chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga ega bo‘lishini anglash kerak. 

Dastlabki samara qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, 

reklamaning hajmini ko‘paytirib berish lozim, biroq oqibatda savdoning 

o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar 

davomida reklamaning yetakchi vositasi televidiniye bo‘lgan. Keyingi 

yillarda tadqiqotchilar telereklamalar samarasi pasayganini, bunga 

axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, umumiy soni 

ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda kanallarning 

faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar paydo 

bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh 

kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning umumiy qisqa-

rishi ham sabab bo‘lmoqda. 

Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini 

o‘z ichiga oluvchi juda katta kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb 

etishga urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va ularni eng 

kutilmagan joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy 

jihati shundaki, odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish 

joylarida va albatta, do‘konlarda aloqada bo‘lish kerak. Tashqi reklama-

ning quyidagi turlarini: reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik joylari-

dagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida 

(chakana do‘konlarda) joylashtirish orqali reklama qilish kabilarga 

ajratish mumkin.  

Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli 

imkoniyatlar beradi. Bugun iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir 

necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi.