Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

 

 

 

 

 

 

IV bob. MARKETINGNING TARKIBIY TUZILISHI VA UNI  

BOSHQARISHNI TASHKIL ETISH  

 

 

4.1. Marketing tizimi haqida tushuncha  

 

 

Marketing  nazariyasi  iqtisodiy  asoslarining  shakllanish  jarayonini 

XIX  asrning  40-yillarida  boshlangan,  deb  hisoblansada,  u  hozirgi 

paytgacha  ham    kam  o‘rganilgan  va  munozarali  bo‘lib  qolmoqda. 

Marketing  jarayonlarini  yaxshi  tariflovchi  izchil  nazariyalar  umumiy 

metodologiya  tamoyillari  va  qoidalarni  yaratishga  urinishlar  marketing 

faoliyatini ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimda mavjud bo‘lgan 

fan  asoslari  bilan  bog‘lashga  yordam  bergan  bo‘lsada,  biroq  bozor 

sharoitida biznes-hamkorlarning samarali o‘zaro harakatlarini tahlil qilish 

va  bashoratlash  uchun  nazariy  asos  yarata  olmadi.  Bunga  marketing 

qarorlarining 

iqtisodiy 

samaradorligini 

baholash 

metodlari 

va 

metodologiyasini    iqtisodiy  talqin  qilish  (sharhlash)ning  murakkabligi 

ham sabab bo‘ladi.   

Bozor  munosabatlarining  tobora  chuqurlashib  borishi  marketing 

texnologiyalarini faol ravishda firmalar va bozor faoliyatiga tatbiq etishni 

taqozo qiladi. Tadbirkolik faoliyatini samarali olib borish, raqobat siyosati 

va  monopoliyaga  qarshi  siyosatnig  kuchayishi  sof  raqobatni  vujudga 

keltirib,  firmalarni  o‘z  faoliyatiga  jiddiyroq  e’tibor  berishga  undaydi. 

Tadbirkor, biznesmen va ishlab chiqaruvchilarning marketing kompleksi 

va metodologiyasiga murojaat etishi quyidagilar bilan asoslanadi.  

• 

Iqtisodiyotni  boshqarishga  demokratik  yondashuv  xo‘jalik 

yurituvchi subyektlarga erkinlik beradi, ularning faoliyatini qattiq nazorat 

qilish,  faoliyatni  cheklash  kabilarga  esa    qonuniy  tomondan  barham 

beriladi.  

• 

Raqobat  sharoitida  ilgarigi  boshqaruv  tizimi  asosida  faoliyat 

yuritishning samarasiz ekanligi.  

---

 

86 

 

 

 

• 

Bozor  konyunkturasining  keskin  o‘zgarib  turishi  sharoitida 

tadbirkorlik  korxonalarining  marketingga  murojaati  boshqarishga 

boshqacha yondashuv zarurligini taqozo qiladi.  

• 

Iqtisodiyotdagi  jiddiy  islohotlar,  barcha  soha  rivojiga  innovatsion 

yondashuv,  axborot  texnologiyalarining,  xizmat  sohalarining  tez  rivoji, 

tadbirkorlik ko‘lamining kengayib borishini marketingsiz tasavvur qilib 

bo‘lmaydi. Korxonalar iste’molchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish 

orqali rejalashtirgan foydani olishiga marketing bevosita ta’sir etadi.  

Iste’molchi va xaridor kategoriyalari marketing jarayonida o‘ziga xos 

xarakterga  ega.  Mahsulot ishlab chiqaruvchidan to oxirgi  iste’molchiga 

yetib  kelgunicha  bir  necha  bosqichlarni  bosib  o‘tadi.  Bu  orada  savdo 

funksiyalari  bilan chakana  va  ulgurji  xaridolar  shug‘ullanadilar.  Ulgurji 

xaridor  foyda  olish  maqsadida  tovarni  bevosita  ishlab  chiqaruvchi 

korxonadan  sotib  olib  uni  boshqa  shaharlarga,  savdo  tarmoqlariga 

tarqatadi  va  shu  orqali  o‘zi  narxlarni  belgilab  foyda  ko‘radi.  Bu  yerda 

ulgurji  xaridor  iste’molchi  emas,  balki  vositachi  rolini  o‘ynamoqda.  Bu 

o‘rinda  ulgurji  xaridor  tovar  va  xizmatlarga  talabni  shakllantiradi,  o‘z 

navbatida  bozorni  o‘rganib,  raqobatchi  firmalarning  kuchli  va  zaif 

tomonlarini aniqlaydi. Jarayonning yana bir muhim qismi bu tadqiqotlar 

asosida  yangi  innovatsion  tovar  yaratish  bosqichi.  Ilmiy  tadqiqotlar, 

benchmarking  orqali  yangi  texnologiyalar  va  tovar  turlari  yaratiladi. 

Kelajakda  shakllanishi  mumkin  bo‘lgan  potensial  talab  hajmlari 

aniqlanadi.  Keyingi  bosqichda  yaratiladigan  mahsulotning  texnik-

iqtisodiy  xarakteristikalari,  naflilik  darajasi  kabilarni  modellashtirish 

amalga  oshiriladi.  Bu  maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  firmaning 

resurslari  va  moliyaviy  imkoniyatlari  aniqlanadi.  Tajriba  –  sinov 

laboratoriyalarida  mahsulotning  namunalari  chiqariladi  va  sinovdan 

o‘tkaziladi.  Iste’molchi  va  ekspertlarning  fikri  tahlil  qilinib,  uning 

dizayni, kamchiliklari va boshqa ekspluatatsion xarakteristikalari haqida 

qaror qabul qilinadi.