Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy 

bosqichlari  

  

Marketing atamasi iste’molga XIX asrning 60-yillarida Makkovern 

tomonidan  kiritilgan.  Marketing  nazariy  konsepsiya  va  tijorat 

faoliyatining o‘ziga xos hodisasi tarzida XX asr boshlarida AQShda ilk 

bor qo‘llanildi

1

.  

1902-yildan  boshlab  AQShning  Michigan,  Kaliforniya,  Illinoys 

universitetlarida  “Tovarlar  marketingi”,  “Marketing  usullari”fanlaridan 

ma’ruzalar  o‘qitila  boshlandi.  1910-1925-yillar  mobaynida  marketing 

usullari orqali bozorlar o‘rganila boshlandi. Firmalarda biznes faoliyatini 

o‘rganish  uchun  bozorni  o‘rganish  bo‘yicha  bo‘limlar  tashkil  qilina 

boshlandi.  1926-yilda  AQShda  Marketing  va  Reklama  Milliy 

Assotsiatsiyasi tashkil qilinib, keyinchalik Amerika Marketing jamiyatiga 

aylantirildi.  1973-yilda  bu  jamiyat  Amerika  Marketing  Assotsiatsiyasi 

mavqeyiga ega bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushi og‘ir sanoat rivojlanishiga va 

sanoat  tarmoqlarini  boshqarishga  bo‘lgan  yangicha  yondashuvni  talab 

etdi.  Ommaviy  ishlab  chiqarishning  o‘sishi,  sotib  olish  qobiliyatining 

pastligi  bozorlarda  sotuv  siyosatining  ishlab  chiqilishini  va  marketing 

sohasida tajribaning ortishiga olib keldi. 1948-yildan esa marketing turli 

xo‘jalik faoliyatida qo‘llanilib, ishlab chiqarishdan to iste’molchiga yetib 

 

1

 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.  Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet

 

 

---

 

10 

 

 

 

borgungacha  bo‘lgan  jarayonda  tovarlar  oqimi  va  xizmat  ko‘rsatishni 

tashkil qilishda ishlatildi.   

1960-yilda  Djer  Makkarti  tomonidan  marketingning  tub  mohiyatini 

ochib  beruvchi“

4P”

  modeli  ishlab  chiqildi.  Bu  modelda  marketingning 

asosiy  4  elementlari  tovar  (product),  narx  (price),  sotuv  (place), 

reklamarag‘batlantirish  (promotion)  o‘z  aksini  topgan.  Bu  model 

marketing sohasidagi nazariy izlanishlarga asos soldi.Turli mamlakatlarda 

marketing  assotsiatsiyalari  va  institutlari  tashkil  qilinib,  bozor  va 

marketing izlanishlari olib borila boshlandi. 1965-yilda ingliz Marketing 

instituti tomonidan marketingga quyidagi tarif berildi. Marketing – amaliy 

faoliyat  bo‘lib,  boshqaruv  funksiyalari  tizimi  hisoblanadi,  uning 

yordamida  iste’molchilarning  xarid  (sotib  olish)  qobiliyati  o‘rganilishi 

natijasida tovar va xizmatlarga bo‘lgan real talabni shakllantirish orqali 

foyda olish jarayonidir. Bu tarif ko‘pgina nazariyotchilar tomonidan tan 

olindi  va  amaliy  jarayonda  unga  asoslanib  biznes  va  ishlab  chiqarishni 

boshqarish olib borildi. 1966-yildan to hozirga qadar marketingning juda 

ko‘p tariflari yaratildi. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi ma’lumotlariga 

ko‘ra 2000 dan ortiq tariflar marketingning ko‘p qirrali faoliyatini to‘la – 

to‘kis ochib bergan.   

“Marketing – tovarlar yaratish, taklif qilish va ayirboshlash vositasida 

shaxslarning  ham,  guruhlarning  ham  ehtiyoj  va  talablarini  qondirishga 

yo‘naltirilgan  ijtimoiy  va  boshqaruv  jarayonidir”.  Marketing  bo‘yicha 

taniqli  mutaxassis  F.  Kotler  marketing  faoliyatini  ayirboshlash  orqali 

insonlar  talabini  qondirishga  yo‘naltirilgan  faoliyat,  deb  tushuntiradi. 

Ingliz mutaxassisi Dj. Steyner fikricha, marketing strategik rejalashtirish 

va  boshqaruv  jarayonidagi  asosiy  vazifa  bo‘lib,  uning  maqsadi  - 

iste’molchilarning  ehtiyojlarini  qondirish  va  korxonalar  daromadini 

ta’minlash hisoblanadi. Korxona faoliyatining barcha yo‘nalishlari, ya’ni 

ishlab  chiqarish,  moliyaviy  va  sotuv  sohasida  integratsiyani  yo‘lga 

qo‘yish.

2

  

1960-yilda  Amerika  Marketing  Assotsiatsiyasi  tomonidan  quyidagi 

tarif  ma’qullandi.  Marketing-ishlab  chiqaruvchidan  to  iste’molchigacha 

yetib borgunga qadar tovar va xizmatlar oqimini yo‘lga qo‘yish, tashkil 

qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. 1985-yilga kelib esa 

bu  tarif  yanada  to‘liqroq  qilib  tavsiflandi,  ya’ni  “Marketing-narx 

 

2

 Г.Л.Багиев, В.M.Taрасевич.Маркетинг. 4-eизд. -СПб.,”Питер” 2012 г.

 

 

---

 

11 

 

 

 

shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va amalga oshirish, tovar va xizmatlarni 

ayirboshlash  orqali  sotish  natijasida  alohida  shaxslar  va  tashkilotlar 

talabini qondirishga yo‘naltirilgan jarayon”.  

AQShda 

1966-yilga 

kelib 

marketing 

masalalari  bo‘yicha 

shug‘ullanuvchi  350  ga  yaqin  firmalar  faoliyat  ko‘rsata  boshladi.  Bu 

firmalar  yirik  kompaniyalar  uchun  pullik  shartnoma  asosida  tadqiqotlar 

o‘tkazib 300 mln. dollarga yaqin daromad ko‘ra boshladilar. Keyinchalik 

marketing  faoliyati  bilan  yirik  universitetlarning  tadqiqot  guruhlari, 

markazlari,  savdo  –  sanoat  assotsiatsiyalari,  davlat  tashkilotlari 

shug‘ullana boshladilar. 1967-yildan boshlab Angliyaning 500 dan ortiq 

firmalari  bozorda  raqobatbardosh  bo‘lish  uchun  bozor  tadqiqotlari  olib 

borishni yo‘lga qo‘yishdi. Bu tadqiqotlarga 5000 dan ortiq talabalarni jalb 

qilishdi.   

Marketing  rivojlanishining  jarayoni  unga  bo‘lgan  yondashuv  va 

fikrlarning  tobora  ko‘payib  borishiga  sabab  bo‘ldi.  1972-yilda  F.Kotler 

mikro va makromarketing tushunchalarini asoslab berdi.   

Mikro  marketing  -  ma’lum  bir  kompaniya  tomonidan  bajariladigan 

ishlarni nazarda tutadi.  Makro  marketing  — butun jamiyatning yashash 

tarzini  nazarda  tutadi.  1976-yilga  kelib,  Shelbi  Xant  “marketing- 

ayirboshlash  jarayoni  haqidagi  ilmlar  majmuasidir”,  deb  xulosa  qildi. 

Ko‘rib  turibmizki,  marketing  faoliyatining  naqadar  keng  qamrovli 

ekanligi  sababli  turli  olimlar  tomonidan  bir-birini  inkor  etmagan  holda 

turli tariflar berilishiga olib keldi.   

AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing 

masalalari  bo‘yicha  milliy  institutlar,  turli  assotsiatsiya,  maktab  va 

tadqiqot  markazlarining  tashkil  etilishi  bu  sohaning  rivojlanishiga  olib 

keldi.  Marketing  g‘oyalarining  rivojlanishini  Yevropa  Marketing 

Qo‘mitasi  va  Angliya  Xalqaro  Marketing  Assotsiatsiyalari  targ‘ibot 

qildilar.   

Mustaqil  davlatlar  hamdo‘stligi  davlatlari  va  Rossiya  bozor 

munosabatlariga  o‘tilgandan  so‘ng  marketing  faoliyati  firmalar  va 

korxonalar faoliyatiga jadal sur’atlar bilan joriy etila boshlandi.   

1990-yilda Rossiya Marketing Assotsiatsiyasi tashkil etildi va uning 

Prezidenti etib professor G.G.Abramshvili tayinlandi.  

80-90-yillarda  marketingning  globallashuv  jarayoni  kuzatildi. 

Avstraliyaning Kanberre shahrida 1992-yilda Global Marketing bo‘yicha 

---

 

12 

 

 

 

Xalqaro Konferensiya bo‘lib o‘tdi. Uning shiori bo‘lib «Marketing  – bu 

hamma narsa», «Marketing – bu BIZNES», deb jarangladi.  

Marketingning  fan  va  o‘ziga  xos  san’at  sifatida  shakllanishi  va 

takomillashuviga  ko‘plab  xorijiy  mutaxassislar  B.Berman,  G.Bolt, 

M.Bruk, A.Vayman, X.Vays, X. Verli, D. Gardner, D.Garst, X.Grenross, 

E.Dixtl, P.Druker, R.Kamp, F.Kotler, J.Lamblen, T. Levitt, S. Madjaro, 

Meffert  

X., R. Nishlag, Dj.Evans va boshqalar o‘z  hissalarini qo‘shdilar.  

1.1-jadval