Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

§. Sotsial-iqtisodiy tizimga mulkchilik va boshqaruv  
jihatidan yondashish. 
 
 
 
Jahon iqtisodiy adabiyotida sotsial-iqtisodiy tizimlarni tasniflashda ulardan 
tashqari: 
 1. Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli. 
 2. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish va koordinatsiyalash, tartibga solish uslubi bo’yicha 
yondashish, tahlil qilish ham keng yoyilgan. 
 Mulkning tarkibi jihatidan sotsial-iqtisodiy tizimlar ikkiga: monostrukturali hamda 
polistrukturali tizimlarga ajratiladi. Bunday yondashuvda sotsial-iqtisodiy tizimlar bir mulk 
shaklining hukmron bo’lishi yoki bir mulk shakli hukmronligini inkor qilish nuqtai nazaridan 
qaraladi. 
 Monostrukturali, ya’ni bir mulk shakli hukmron bo’lgan tizim mulkiy monopoliyaga 
asoslanadi. Bu hukmronlik xususiy mulk va davlat mulkining hukmronligi bilan ajralib turadi. 
Yakka mulk monopoliyasiga tayangan iqtisod monotizim yoki monoiqtisod bo’ladi. (Bu erda 
shuni eslatib o’tish kerak-ki, dastlab ijtimoiy mulkchilikka asoslangan ibtidoiy jamoa tizimi 
vujudga kelgan. Keyinchalik xususiy mulk vujudga kelishi bilan ( 5 bob) xususiy mulk 
monopoliyasiga asoslangan tizimlar shakllangan). Qadimiy Sharqda u davlat mulkiga asoslangan 
«osiyocha ishlab chiqarish usuli» bo’lib, ishlab chiqarish omillari davlat qo’lida to’plangan. Er, 
suv, har xil inshootlar, hatto ish kuchi ham davlatniki bo’lgan. Davlatga qarashli qullar, qaram 
dehqonlar bo’lgan. 
 
Ѓ
arbda esa monoiqtisodiyot asosan xususiy mulk monopoliyasiga tayangan. U qadimgi 
dunyo va o’rta asrlarda quldorlar va feodallarning mulkiy hukmronligi va ishlab 
chiqaruvchilarning tobeligi tarzida namoyon bo’lgan. Klassik kapitalizmda ulardan farqli 
ravishda, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik sharoitida ishlab chiqaruvchilar 
shaxsan qaram bo’lmagan. Lekin mulkdan mahrum holda tirikchilik kechirish uchun mulk 
egalari qo’ygan shartga rozi bo’lib ishlashga majbur bo’lgan. 
 Klassik kapitalizmning o’ziga xos belgisi bu xususiy mulkning individual, yakka 
kapitalistik xususiy mulk shakliga kirishidir. Jamiyat a’zolarining bir toifasi mulk egasi, ikkinchi 
toifasi mulksiz bo’lgani uchun ular o’rtasida noteng munosabatlar yuzaga keladi. Ya’ni 
yaratilgan mahsulotdan mehnatning ulushi ish kuchining haqiqiy ulushiga qaraganda kam 
to’lanadi. Jamƒarish kapital to’plab boylik orttirish yo’li bo’lganidan unga katta e’tibor beriladi. 
Shuning uchun ishlab chiqarish vositalarini yaratadigan sohalarning ustuvorligi ta’minlanadi. 
 Klassik kapitalizm XVIII asrning oxiridan XX asr ikkinchi yarmigacha davom etib, 
o’zidan avvalgi quldorlik va feodalizmdan o’zining muhim afzalligi — mehnat unumdorligini 
oshirish qobiliyati bilan ajralib turadi. Uning tarixiy o’rni shundaki, bu tizim industrial ishlab 
chiqarishdek moddiy bazani yaratdi. 
 
Monoiqtisodiyotning o’ziga xos shakli davlat mulk monopoliyasiga asoslangan 
sotsialistik tizimdir. 
U davlatning iqtisod ustidan qattiq nazoratiga asoslangan. Ishlab chiqarish 
vositalari, barcha jamiyat a’zolariniki deb e’lon qilingan bo’lsa-da, mulkni tasarruf qilish davlat 
qo’lida bo’lgan. Iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan markazdan turib rejalashtiriladi va 
boshqariladi. Davlat belgilagan reja quyi bo’ƒinlar, korxonalar uchun majburiy bo’lib, uni 
bajarish shart bo’lgan. Davlat narx-navo ustidan qattiq nazorat o’rnatgan. Narx Davlat narx 
qo’mitasi tomonidan belgilangan. Yaratilgan mahsulot, olingan daromadlar ham davlat 
belgilagan qat’iy tartib asosida taqsimlangan. Ish haqi miqdori ham davlat tomonidan 
belgilangan. Kredit berish, tashqi aloqa ham davlat monopoliyasi bo’lgan. Davlat mulkidan 
tashqari jamoa mulki ham mavjud bo’lsa-da, u ham davlatlashtirilgan. Jamoa xo’jaliklari eng 
avvalo, davlat erida faoliyat yuritganlar, moddiy resurslarni davlatdan olib, ishlab chiqarilgan 
mahsulotni davlatga u belgilagan narx bo’yicha sotganlar. Davlat rejasiga binoan ish yuritganlar. 
Jamoa mulki amalda davlatga qaram bo’lgan. 
 Aholi daromadlari past bo’lganidan shaxsiy mol-mulk cheklangan, uni daromad olish 
yo’lida ishlatish man qilingan. Xususiy mulkka ruxsat berilmagan. 

---

 
 
 Bunday iqtisodiy tizim totalitar, rejali iqtisodiy tizim deb ham yuritiladi. Uning asosiy 
belgisi iqtisodiyotni har taraflama davlatlashtirishdir. 
 Bu tizimda ham ekspluatatsiya mavjud bo’lib, faqat ekspluatatsiya qiluvchi individual 
kapitalist emas, balki davlatdir. Ekspluatatsiyaning mavjudligi yaratilgan milliy daromadda 
mehnatkashlar ulushining kamayib borishidir. 
 Bu monotizimning o’ziga xos tomoni shundaki, hamma resurslarni davlat qo’lida 
to’plash, ularning katta qismini jamƒarish imkonini beradi. Siyosiy-ma’muriy yo’l bilan 
yaratilgan milliy daromadning asosiy qismini tortib olib, jamƒarish jadallashtiriladi. Bunda 
kapitalistik monotizim echib ulgurmagan jamƒarish muammosini totalitar sotsialistik tizim 
bajaradi. Shuning uchun bu tizim nisbatan iqtisodda agrar ishlab chiqarish ustun, industr-
lashtirish orqada bo’lgan mamlakatlarda o’rnatilganligi bejiz emas. 
 Keyingi rivojlanish bosqichida monoiqtisod o’rniga poliiqtisod keladi. Polistrukturali 
tizim asosini turli-tuman mulkchilik va ayrim mulk shaklining ustuvorligini inkor qilish tashkil 
etadi. Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil bo’ladi hamda hamma mulk shakllarining 
rivojlanishi uchun bir xil sharoit yaratiladi. Albatta, monoiqtisodiyotni poliiqtisodiyotga o’tishi 
darhol yuz bermaydi. 
 Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon 20- yillardan boshlangan bo’lsa, sobiq sotsialistik 
mamlakatlarda 80- yillardan boshlandi.