Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

vaqtning tejalish qonuni
 amal 
qilishidan dalolat beradi. Bu qonunga ko’ra har qanday tejash 
vaqtning tejalishi 
demakdir. 

---

 
 
 Bo’sh vaqtning ko’payishi, o’z navbatida, aholi farovonligiga ta’sir etadi. Bu jihatlarni 
mahsulot hajmi orqali ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ham iqtisodchilar ana shu tomonlarni 
ham hisobga olish yo’llarini topishga urinmoqda. 
 Kapital omididan foydalanish samarasini ko’rsatishda kapital unumdorligi yoki unga 
teskari ko’rsatkich kapital sig’imidan foydalaniladi. 
 Kapital unumdorligi mahsulot hajmini sarflangan kapitalga (odatda asosiy kapital) Y/K 
nisbati, kapital sig’imi esa aksincha kapital hajmini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati 
K/Y tarzida hisoblanadi. 
 Omillardan foydalanishning holatini ko’rsatadigan muhim ko’rsatkichlardan biri tabiiy 
resurslar er, energiya, material va boshqalarning unumdorligi yoki aksincha resurslar sig’imidir. 
 Resurslar unumdorligi mahsulot hajmini resurslar hajmiga nisbati Y/N yoki aksincha 
resurs sig’imi resurslar hajmini mahsulot hajmiga N/Y nisbati tarzida hisoblanadi.  
 
Er unumdorligi odatda qishloq xo’jaligida hisoblanadi. U olingan mahsulotni er 
maydoniga nisbati tarzida Y/N hisoblanadi. Bu ko’rsatkich erdan naqadar samarali 
foydalanilayotganini ko’rsatadi. 
 Undan tashqari mahsulot ishlab chiqarish jarayonida omillarning bir-biriga nisbati tarzida 
ham ko’rish mumkin. Bunday ko’rsatkichlardan avvalo kapital xarajatlari bilan mehnat 
xarajatlari o’rtasidagi nisbat (K/L) ya’ni mehnatni kapital bilan qurollanish darajasi va 
boshqalarni ko’rsatish mumkin.  
 Barcha  omillarni  ishlatish tufaydi qilingan umumiy xarajatlar evaziga yaratilgan 
mahsulotning absolyut miqdori 
umumiy mahsulot
 bo’ladi.  
 Shuni alohida ta’kidlash joizki, hozirgi zamonda texnika ayniqsa axborot industrial 
texnologisi iqtisodiy o’sishning, ishlab chiqarishni samarasini o’sishining dvigateli hisoblanadi. 
Texnika taraqqiyoti o’z ichiga faqat texnika va ishlab chiqarish usullarinigina emas, balki ishlab 
chiqarishni tashkil etish va boshqarishning yangi shakllarini ham oladi.  
 O’z navbatida ishlab chiqarish uchun resurslar va ishlab chiqarish omillarining yangi 
nisbatlarini, udarning yangi-yangi kombinatsiyalarini shakllantirishga imkoniyat yaratishni ham 
o’z ichiga oladi.  
 
Mamlakatimizda hozirgi erishilgan darajani hisobga olgan holda kelajakda ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishga axborot industrial texnologiyasini vujudga keltirish, 
mahsulot hajmini ko’vaytirish mezonlari asosida uning tarkibini talabga moslashtirish, iste’mol 
mollari va xizmatlarning ulushini ko’paytirish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish va 
sanoatlashtirish asosida amalga oshirish orqali erishish mumkin.    
 Jamiyat miqyosida iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichidan tashqari sotsial samaradorlik 
ko’rsatkichi ham mavjud. U jamiyat a’zolarining kayfiyati, yashash tarzi, turmush darajasining 
o’zgarishi, sotsial barqarorlik kabi ko’rsatkichlarda ifodalanadi. Qilingan xarajatlarning iqtisodiy 
jihatdan samarasi past bo’lishi mumkin, dekin sotsial jihatdan bu xarajatlar zarur va o’zini 
oqlaydi. Ayrim sohalar foyda keltirmaydi yoki zarar olib kelishi mumkin, lekin ular jamiyat 
uchun zarur. Masalan, aholini normal yashashini ta’minlaydi yoki ish bilan ta’minlashda katta 
ahamiyatga ega.  
 Shuning uchun jamiyat miqyosida samaradorlik haqida gapirar ekanmiz, iqtisodiy 
samaradorlik Bilan birga sotsial samaradorlikka ham ahamiyat berishimiz kerak.