Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

FC
 gorizontal shaklda, o’zgaruvchi xarajatlar
VC
 
mahsulot miqdorini ortishiga ko’ra o’sib boruvchi egri chiziq tarzida, me’yoriy 
xarajatlarimiz
MC
 esa avval pasayib boruvchi, mahsulotning ma’lum bir hajmidan o’sib boruvchi 
egri chiziq shaklida, o’rtacha xarajatlarimiz
AC
 esa botiq yoysimon shaklda tasvirlanadi.  
 Bu erda tadbirkor oldida mahsulot miqdorini qay darajaga etkazganda maksimal foyda 
olishni aniqlash turibdi. 
 Iqtisodchilar bu masalani tadqiq etib shunday xulosaga kelishgan. Qo’shimcha jalb 
etilgan omil olib kelgan daromad, uni olish uchun qilingan xarajatdan oshib ketmasligi kerak. 
Boshqacha aytganimizda shu omillar keltirgan daromad ularning bozor narxiga teng bo’lishi 
kerak. Qo’shimcha jalb etilgan ishchilarni keltirgan daromadi ularga to’langan ish haqiga, 
qo’shimcha jalb etilgan kapital uni ishlatish evaziga olingan daromadning shu kapital xarajatiga, 
ya’ni sotib olish narxiga teng bo’lishi kerak. 
 Bu fikrlarimizni hammasini quyidagi tenglikda ifodalash mumkin.  
 (qo’shimcha jalb etilgan (qo’shimcha jalb etilgan  
 mehnat evaziga yaratilgan mahsulot kapital evaziga yaratilgan mahsulot 
 yoki olingan daromad ) yoki olingan daromad)  
 qo’shimcha jalb etilgan mehnat omili qo’shimcha jalb etilgan kapital 
 narxi ya’ni ish haqi) xarajatlari, ya’ni sotib olish narxi  
  
 boshqacha aytganda: me’yoriy daromad = 1; yoki MR=MS=R; 
 me’yoriy xarajat 
  
 Bu tenglikda quyidagi qonuniyat ifodalanadi: maksimal darajada foyda olish uchun 
qo’shimcha qilingan xarajatlar, ya’ni me’yoriy xarajatlar evaziga olingan qo’shimcha ishlab 
chiqarilgan mahsulotdan olingan daromad, ya’ni me’yoriy daromad shu omilning bozor narxiga 
teng bo’lishi kerak. Demak, tadbirkor ko’proq mahsulot ishlab chiqarish uchun qo’shimcha er, 
mehnat, mashina, uskuna, xom ashyo va boshqalarni jalb qilar ekan, xarajatlarni ko’paytirish 
evaziga olgan qo’shimcha daromadi, shu omillarni sotib olishga qilgan xarajatiga teng bo’lishi 
kerak (XI bob). Mahsulot narxi 
73 ming so’m desak, iisolimizda foydamiznning hajmi 9 ta 
mahsulot ishlab chiqarganimizda eng ko’p bo’ladi. 
Bu qoidaga amal qilish ishlab chiqarishni samarali tashkil etilishini, ishlab chiqarish 
omillaridan foydalanishda isrofgarchiliklarga, yo’qotishlarga yo’l qo’yilmayotganini ko’rsatadi. 

---

 
 
Shunga bog’liq holda pozitiv iqtisodiy nazariyada mehnatni ekspluatatsiya qilish degan 
tushuncha yo’q, sababi mehnat bahosi uning evaziga yaratilgan me’yoriy mahsulotdan olingan 
daromadga teng. Ekspluatatsiya haqida mehnat bozorida ishga yollovchi ma’lum darajada 
monopol mavqega ega bo’lganda gapirish mumkin. 
 Oxir-oqibat me’yoriy unumdorlik nazariyasi bilan bog’liq ikki holatning ahamiyatini 
alohida ta’kidlab o’tish kerak.(111 bob) Birinchidan, ishlab chiqarish omillari bir-birini o’rnini 
bosishi sharoitidagina qo’llaniladi. Agarda unday imkoniyat bo’lmasa, ishlab chiqarish 
omillarining birontasiga qo’shimcha qilingan xarajat hech qanday natija bermay, behudaga isrof 
bo’lishiga olib keladi. 
 Amalda bir omilning o’rnini ikkinchisi bosa olmaydigan hollar kamdan-kam uchraydi. 
Ikkinchidan, bir omilni ikkinchisi bilan almashtirish printsipi, omillarni moslashgan holda 
o’zgartirish imkoni bo’lsa, bu printsip, eng avvalo aylanma kapital (xom ashyo, material 
kabilar)ga taalluqli, sababi ularni sotib olish muntazam ravishda ko’rib chiqiladi. Mehnatga bu 
printsipni ma’lum shart bilan qo’llash mumkin. Sababi tadbirkor jamoa shartnomasi bilan 
hisoblashishga majbur. Erga hamda asosiy kapitalga nisbatan ijaraning minimal muddatini 
hisobga olgan holdagina qo’llash mumkin. 
 Firma yaratgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan tushgan pul uning pul tushumi (kirimi) 
bo’lib, ketgan xarajatlarni qoplaydi va foyda olish imkonini beradi. 
Belgilangan miqdorda, hajmda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan 
resurslarning ma’lum bir qismini juda tez va oson o’zlashtirish, ikkinchi bir qismi uchun esa 
uzoq muddat talab etiladi. Shunga ko’ra xarajatlarni qisqa muddatli xarajatlar hamda uzoq 
muddatli davriy xarajatlarga bo’linadi. 
 Uzoq muddatli davriy xarajatlar o’zgaruvchi quvvatga xos. 
 Amal qilayotgan firma-korxonalar uchun mavjud resurslar ishlab chiqarish quvvatini ham 
o’zgartirish uchun etarli bo’ladi. Uzoq muddatli davriy xarajatlar ishlab chiqarish omillarini 
yangilash, o’zgartirish xarajatlarini o’z ichiga oladi. Bular firmaga bino qurish, yangi uskunalar 
olish, ishchi-xizmatchilarni o’qitish, malakasini oshirish va boshqa shunga o’xshash 
xarajatlardan iborat. 
 Uzoq  muddatli  davrda  xarajatlar doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarga ajratilgan holda 
tahlil, asosan, o’rtacha umumiy xarajatlarga qaratiladi. Sababi uzoq muddatli davrda barcha 
resurslar, demak, barcha xarajatlar o’zgaruvchan bo’ladi. 
 
Uzoq muddatli davr o’z navbatida tarmoqlarda ma’lum bir firmalarning tashkil 
bo’lishiga, boshqa birlarining esa sinib, o’z faoliyatini to’xtashiga olib kelishini ham ko’rsatadi. 
Iqtisodiy faoliyat yuritayotgan firma, korxona uchun birinchi navbatdagi masala mavjud quvvati 
bo’yicha ishlab bankrot bo’lmaslik. 
 Bunday qaraganda uning echimi oddiygina foydaga ishlash, hech bo’lmaganda zarar 
qilmaslik. Mabodo zarar ko’rilsa, uni qoplash chora-tadbirlarini tezda topish. Lekin erkin raqobat 
kurashi sharoitida foyda olib ishlash anchagina murakkab. 
 
Ma’lumki, xaridorni tovarning nafliligi qiziqtirsa, ishlab chiqaruvchini esa unga 
ketadigan sarf-xarajatlar qiziqtiradi. Xar ikkisining ham diqqat markazida esa ularning narxi 
turadi. 
 Agar narx o’rtacha iqtisodiy xarajatlarnigina qoplasa, bunda iqtisodiy (sof) foyda 0 ga 
teng bo’ladi. U holda ishlab chiqarishni kengaytirib bo’lmaydi. Demak, davriy xarajatlar uchun 
mablag’ sarflash imkoni yo’q. 
 Agar o’rtacha iqtisodiy xarajatlar narxdan past bo’lsa, firma iqtisodiy (sof) foyda oladi. 
Ishlab chiqarishni kengaytirish, ya’ni davriy xarajatlar uchun imkoniyat mavjud bo’ladi. 
 Bordi-yu, narx o’rtacha iqtisodiy xarajatlarni qoplamasa firma zarar ko’radi, bankrot 
bo’lib tarqab ketishi mumkin. 
 Shuning uchun har bir tadbirkor, menejer doimo xarajatlarni narxlarga nisbatan past 
bo’lishiga erishish yo’llarini qidiradi. 
 
O’rtacha iqtisodiy xarajatlarni pasaytirishga eng avvalo, qisqa muddatli tashqi 
xarajatlarni pasaytirish orqali erishiladi. 

---

 
 
 Xozirgi paytda mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning asosiy qismini 
xom ashyo materiallari sarfi egallaydi. 100 dollarlik mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan 
hamma sarf-xarajatlarni AQShda 60%, Yaponiyada 57%, Germaniya, Ang-liyada 54%, 
Frantsiyada 52%, Italiyada 49%, Rossiyada 50% dan ortig’ini xom ashyo tashkil etsa, qolganini 
mehnat, elektr energiya va yonilg’i, amortizatsiya tashkil etgan. Bizni respublikamizda ham 
xarajatlar tarkibi shu ko’rsatkichlardan unchalik katta farq qilmaydi. Lekin bir birlik mahsulot 
ishlab chiqarish uchun sarf-langan xom ashyo, mehnat va boshqalar sarfi rivojlangan 
mamlakatlarga qaraganda bir necha marta ko’p. 
 Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarni, 
eng avvalo xom ashyo xarajatlarini pasaytirish zarur. 
 Xarajatlar korxonaga bog’liq bo’lmagan omillarga qarab ham o’zgaradi. Masalan, 
resurslar narxi, xizmatlar haqining o’zgarishi. Tashqi ta’sirni kesish uchun ham korxona, firmaga 
bog’liq omillar harakatga kelishi kerak. Bu omillarga birinchi navbatda isrofgarchilikni 
kamaytirish, resurslardan tejab-tergab foydalanish kiradi. Xar bir tadbirkor, menejer o’z 
bilganicha hamda boshqalarni tajribasidan kelib chiqib ularni yo’llarini qidiradi. Mahsulot ishlab 
chiqarish uchun ketadigan xom ashyo, materiallar va bosh-qa sarflarni matematik uslublardan 
foydalanib, minimal darajaga keltirish imkoniyatlari katta. 
 Jahon bozoriga chiqish uchun yaxshi sifatli mahsulot ishlab chiqishning o’zi kamlik 
qiladi. Unga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak. 

---