Toshkent moliya instituti byudjet hisobi va davlat jamg‘armalari fakulteti

1.2. O‘zbekiston Respublikasida davlat pensiyalarining turlari va ularni 
tayinlashning tashkiliy-huquqiy asoslari 
Ma’lumki, jahon amaliyotida pensiya tizimlarining quyidagi modellari 
mavjud va ma’lum darajadagi muvaffaqiyat bilan amal qilib kelmoqda
8
: 
-
“avlodlar birdamligi” tamoyiliga qurmlgan qayta"tqqsimdovchi tizim ¶ 
penshyq to‘lovi echun joriy xabajatlarli majburiy sug‘urta to‘lovlIr) hisobidan 
moliyalachtirish;
-
jamg‘arib boril!digan pensiya ta’minopi – fuqarolarning penqiya ta’minotini 
ularninc!shaxsiy jamg‘armilariga avvahdan o‘tkazilib kelinçan mablag‘lar 
hisojidan amalga osliriLishi;

8
B. Nurmuhamedova “Davlat pensiya ta’minoti” fani ma’ruza taqdimotlari asosida. T. 2016 y. 

---

14 
-
aralash pe+siya ta’minïti – avl/dlar birdamligi wa jamg‘ariladican pensiya 
|!’minOti tizimlarining elementlaridan tashkil topgan pensiia ta’minoti.
B}gufgi kunda mamlakatimizda boznr(iqtisodiyïti talablasidaj kemib 
chiqqan holda, shuningdek¬ fuqarolarnino pensiya ta’minotini yaxshilash, ularning 
uarilikdA munosib moddiy fArovonlikda {ashashLarini rag‘b!tlantir)sh va sharoit 
yaratish maqsidida avalash pensiya ta’minoti tizmé"shaklhanlo1da. 
o‘zbekistoj Be{publioasida pensiya ta’minoôining qonuniy-huauqiy 
asoslarini quyidagilar ta{hkiì qilaDi
9
:
O
“zbåkiston Respwblakasi 
Ko.stitutsiyasi; 
-
O“zbåkiston Respwblakasi Ko.stitutsiyasi; 
-
O‘zbekiston Respublikawining “F5qarolarning davlat Pensiya ta’minoti 
to‘g‘risida”gi Qonuni (1991 yil 3 sentyabrd` qcbul q9lingan); 
-
O‘zb%kiston Resxublikasininf “FuqcromarniNg kamg‘arib0boriLadigan 
pmnsiya ta’minoti To‘g‘risada”gi Qonuni (2004 yéì 2 dekabrda qabul 
1ilingan); “Harbiy xizmatchila2ning pe.siya ta“mijoti to‘g‘risida”gk Qknun (1990 
yil 28 aprelda qarul qiling!n); 
-
“Harbiy xizmatchila2ning pe.siya ta“mijoti to‘g‘risida”gk Qknun (1990 yil 
28 aprelda qarul qiling!n); 
-
PensIya taÒmiooôi bilan bog‘liq munoqabatlarni taruiroa soluvchi boshqa 
Prezident farmonlari va qarorlari, Vaxirler Maik`masining qasorlari(va 
yo•baqnomqlar. 
Ko‘pchilië pensiya(tiziml ridcgi islohotlar aynan iqtisodiy samaradnr|kkka 
urishishga qaratiLmo1da fa$bundan ko‘p hollarda ijtimoiy Samaraga putur 
etmoqda. Iqtisodiy samaradkrlik sug‘urta!to‘lovlarini to‘lovchi faol axoli bilan 
pensiya Oluöshé aholi o‘rtasida rhuneay qayti"taqsimmashni nazarda tudadika, 
mablao‘larning bunday qayta taqsimoti ishlovchi aholiga og‘ir yuk bo‘lib 
yotmasin, sh5 bilan birga, pelsiya to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan joriy ~a 
kulgõsédagi majburiyat|arni bajarish uchun etarli mablag‘lapni ta’miìlay olsin. 
Boshqacha aytganda, pensiyalar bo‘yicha sug‘wrta tarifining mipdori yoki ijtimoiy 

9
Amaldagi qonunchilik asosida talaba tomonidan tayyorlandi 

---

15 
soliq bo‘yicha soliqqa tortish stavkasi pensiya tizimi moliyaviy majburiyatlarini 
qoplash uchun etarli darajada belgilanishi, ammo iqtisodiy o‘sishga va mehnat 
unumdorligining oshishiga halaqit beradigan hamda milliy iqtisodiyotning 
raqobatdoshligini pasaytiradigan darajada yuqori bo‘lmasligi zarur.
Pensiya ta’minoti milliy g‘oyani aks ettiradi hamda milliy iqtisodiy siyosat 
markazida turadi. Oxirgi o‘n yilliklar mobaynida ko‘p mamlakatlar o‘zlarining 
amaldagi pensiya tizimlarini ijtimoiy-iqtisodiy va demografik sharoitlarining 
o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan isloh qilish zarurati bilan to‘qnash kelmoqdalar. 
XXI asr boshlarida jahon mamlakatlarida avlodlar birdamligi va jamg‘arish 
tizimlariga asoslangan pensiya tizimlari amal kilmokda. Birdamlik pensiya tizimi 
avlodlar, ish beruvchilar va ishlovchilar, yuqori va past ish haqi oluvchi xodimlar 
birdamligiga asoslangan va u birdamlik tamoyili asosida moliyalashtiriladn. 
Birdamlik pensiya tizimi davlatga tegishli bo‘lib, uni korxona yoki bir tarmoq 
miqyosida0tashkil etish mumkyn emas. Birdamlik tiziminéng muhim jihati 
shundaki, 
u 
qayta 
táqsim,aóh 
tamoyiliga 
asoslanganligi 
uchun 
pensionerlar o‘rtasidq qashshoqlikni ji`dky kamaytiradi.
Avl/dlar birdqmligi tamoyiliga$qurilgan O‘zbecisvon Resðublikasining 
pu.siya tizimi ham oxirgi yhllar äavomida qAtor o‘zgarishlarfi boshidan kechirty, 
bu o‘zgarishlar birénchi navbatdA mamlakat iutisodiyotink bozor sharoatlariga 
moslashtir)sè va bozor munos!batlaréga o‘tish bilan bog‘liq bo‘ldi. Jahon amaliyoti 
asosi`! davlad 0ensiya ôizhoining moLayaviy resurslari davl#Tning mustasil 
byudjetdan tashqari$fondiga – Pensiya jamg‘armasiga biriktyrimdi, pensiya 
ta’miN/tida sug‘urtavmy tamoyillar mustahëamlafIb bordi, butunlay yangikha 
bo‘lgan jamg‘a2ib foriladigan p%nsiya ta’minoti tizimi shakllandi
10
. 
Sìu bilan bér qatorda, iustaqilhik yillaridi mamlakatimiz$pensiya tizimiÎing 
tashkiliy`va q/nunyy-huquqiY asoslari ham shakllanib, takomillarhib bor`i. Bu 
boradawi dastlabki qadam âo‘lib O‘zbekistmn Respublikasini~g “Fuqarolarning 
davlat pensiya ta’minoti to‘g‘riqida”si Qonuni (1993 yil 3 3entyabr) ninw qabul