Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

 
8.2. Buxgalteriya hisobotlarini tuzish tartibi 
Xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobotlari uchta asosiy mezon bo‘yicha 
turkumlanadi:

axborotlar hajmiga ko‘ra; 

tuzilish maqsadiga ko‘ra; 

davriyligi bo‘yicha. 
Hisobotdagi ma’lumotlar hajmiga ko‘ra xususiy hisobot va umumiy 

---

123 
hisobotlarga bo‘linadi.
Xususiy hisobot xo‘jalik yurituvchi subyektning batta faoliyat uchastkasidagi 
ishi to‘g‘risidagi axborotlarni o‘z ichiga oladi.
Umumiy hisobot xo‘jalik yurituvchi subyektning butun moliya-xo‘jalik 
faoliyatini tavsiflaydi.
Hisobotlar tayinlanishiga ko‘ra tashqi va ichki hisobotlarga bo‘linadi.
Tashqi hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyat tavsifi, daromadliligi 
mulkiy hamda moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi axborotdan tashqi foydalanuvchi-
manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslarni axborot bilan ta’minlash vositasi bo‘lib 
xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari va O‘zbekiston 
Respublikasi Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunining 20-moddasiga muvofiq 
tashqi yillik moliyaviy hisobot e’lon qilinishi lozim.
Ichki hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki ehtiyojlaridan kelib 
chiqqan holda tuziladi. 
Hisobot qamrab oladigan davrlar bo‘yicha davriy (joriy) va yillik hisobotlarga 
bo‘linadi.
Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli organlarga topshirishidan 
oldin ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun bilan yillik 
hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan: 
1 - «Korxona balansi» (1-shakl); 
2 - «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» (2-shakl); 
3 - «Pul oqimi to‘g‘risida hisobot» (4-shakl); 
4 - «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» (5-shakl). 
Yuqoridagi hisobot shakllariga izohlar hisob-kitoblar va tushuntirishlar ilova 
qilinadi. 
Balans chorak va yillik hisobot tarkidiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans 
bo‘lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to‘g‘risida axborot 
beradi. Chunki mumkin qiymati jami ko‘rsatkichga quyidagi moddalar bo‘yicha 
eskirishni chiqarib tashlab ko‘rsatiladi. 
Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqalar, foyda summasi esa, jamiga 
faqat hisobot davrida tasdiqlanmagan foyda hajmigina qo‘shiladi. Lekin xo‘jalik 
faoliyatini tahlil etish maqsadida balansda quyidagi ko‘rsatkichlar saqlanib kelgan: 
dastlabki qiymat va ularning eskirishi, olingan foyda. 
Sho‘’ba korxonalari, filiallar va vakilliklariga ega bo‘lgan korxonalar 
konsolidallashgan (birlashgan) moliyaviy hisobot tuzadi. 
Sho‘’ba korxonalarga qo‘yilgan qo‘yilmalar bosh korxonaning moliyaviy 
hisobotida uning moliyaviy qo‘yilmalari sifatida aks ettiriladi. 
Yuridik shaxslar o‘zlarining filiallari, vakilliklari va boshqa strukturaviy 
bo‘linmalarini mustaqil balansga ajratishi mumkin, lekin ularning balansi va boshqa 
hisobot shakllari tegishli yuridik shaxsining konsollidatsiyalashgan hisobotiga, 
albatta, qo‘shiladi. 
Konsolidatsiyalashgan hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti 
andozasiga binoan tuziladi. Lekin vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlari 
bo‘yicha tuziladigan yig‘ma moliyaviy hisobotlar bundan mustasno. 

---

124 
Moliyaviy hisobot yil boshidan yig‘ilib boruvchi jami bilan har chorakdan 
tekshiriladi. 
Byudjet muassasalari chorak va yillik hisobotlarini yuqori organi O‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradi. 
Ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan Moliyaviy hisobot topshirish bo‘yicha boshqa muddatlar 
belgilanishi mumkin. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi 
banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi. 
Ochiq tipdagi aktsionerlik jamiyatlari, sug‘urta kompaniyalari, banklar, fond 
va tovar birjalari, investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda 
keltirilgan ma’lumotlar to‘g‘riligini auditorlar tomonidan tasdiqlagandan so‘ng yillik 
moliyaviy hisobotni hisobot yilidan keyingi yilning birinchi mayigacha, albatta, nashr 
etishlari kerak. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt tugatilganda xotima moliyaviy hisobot tuziladi. 
Korxonani tugatish bo‘yicha muammolaning buxgalteriya hisobi, tugatish 
balansi va hisobatini tuzish, aktivlar qiymatini aniqlash ishlari tugatish komissiyasiga 
yuklatiladi. 
Umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga qo‘shiladi. 
Tugatish balansida majburiyatlar ularning qaytarish vaqtiga hisoblangan foizlar 
bilan birga aks ettiriladi. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot ma’lum yuridik va moliya-xo‘jalik 
munosabatlarida bo‘lgan ikki va undan ortiq korxonalarning hisobotlarini 
umumlashtirishdan iborat. Konsolidatsiyalash metodologiyasi va texnikasi xalqaro 
hamda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning milliy standartlarida ishlab 
chiqilgan va bayon qilingan. Konsolidatsiyalashning maqsadi korporativ guruhga 
kiruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar to‘g‘risidagi axborotlarni yagona xo‘jalik 
yurituvchi subyekt sifatida umumlashtirilgan holda taqdim etishdan iborat. Bunda 
korporativ guruhga kiruvchi har bir mustaqil korxona barcha xo‘jalik muomalalarini 
amaldagi standartlarga muvofiq hisobga olishi va ularning natijalarini moliyaviy 
hisobot ko‘rinishida rasmiylashtirishi lozim.
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash XIX asrning o‘rtalarida AQShda, 
kapitalning kontsentratsiyalashuvi va kompaniyalarning birlashishi natijasida vujudga 
kelgan. Keyinchalik Evropa mamlakatlarida ham konsolidatsiyalash masalalariga 
kirishilgan. Hozirgi vaqtda ikki va undan ortiq korxonalarning birlashishi, xoldinglar, 
korporatsiyalar va moliya-sanoat guruhlarining tashkil etilishi mamlakatimiz 
amaliyotida ham keng tus olmoqda. Konsolidatsiyalashning zarurligi uning iqtisodiy 
jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan belgilanadi.
Agar guruhga kiruvchi korxonalar turli mamlakatlarda joylashgan bo‘lsa, 
guruhning konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotini tuzishda ularning hisobot 
ma’lumotlari yagona valyutaga keltiriladi. Guruhga kiruvchi korxonalar bosh 
kompaniya bilan bitta mamlakatda joylashganda ularning moliyaviy hisobotlarini bita 
valyutaga keltirishga ehtiyoj bo‘lmaydi va konsolidatsiyalashning yagona 
uslublaridan foydalaniladi.
Konsolidatsiyalangan 
moliyaviy 
hisobot 
O‘zbekiston 
Respublikasi 

---

125 
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonuninng 17-moddasi, buxgalteriya hisobining 
xalqaro va milliy standartlariga muvofiq tuziladi. Bunda bosh korxonadan ajralib 
chiqib faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar guruhi uchun umumlashgan moliyaviy 
moddalarni tuzish va taqdim qilish to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Qonunning mazkur 
moddasiga muvofiq bir yoki bir necha sho‘’ba korxonalar, filiallar va 
vakolatxonalariga ega bo‘lgan korxonalar umumlashgan moliyaviy hisobot tuzadilar. 
Ushbu moddaning talablari vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlarining 
jamlama moliyaviy hisobotiga nisbatan tadbiq etilmaydi. Umumlashgan moliyaviy 
hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq tuziladi.
Bosh korxonaning sho‘’ba korxonalarga qo‘shgan hissalari uning moliyaviy 
hisobotida moliyaviy qo‘yilma sifatida aks ettiriladi.
Yuridik shaxslar o‘z filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy 
bo‘linmalarini, ularning balanslari va hisobot shakllarini belgilangan tartibda tegishli 
yuridik shaxsning umumlashtirilgan hisobotiga kiritish sharti bilan mustaqil balansga 
ajratib chiqarishlari mumkin. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot, agar bosh kompaniya o‘zining barcha 
shu’ba korxonalarini yopib, ular faoliyatini boshqarishni bitta yuridik shaxs doirasida 
amalga oshirsa, kompaniyaning hisoboti qanday bo‘lishini ko‘rsatadi.
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot rahbariyatga va korporativ guruhga 
kiruvchi korxonalar kuzatuv kengashiga, shuningdek, mavjud va potentsial 
investorlar, kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va davlat kabi tashqi 
axborotdan foydalanuvchilarga ham taqdim etiladi. Shunisi bilan u axborot 
funktsiyasida yopiq bo‘ladi. 
Axborotlardan tashqi foydalanuvchilar uchun konsolidatsiyalangan hisobot 
xususiy balanslarning cheklanganliklarini bartaraf etadigan, qo‘shimcha axborot 
manbai hisoblanadi. Konsolidatsiyalangan hisobot bosh kompaniya uchun o‘z 
hisobotini o‘ziga xos «kengaytirish» va «to‘ldirish» hisoblanadi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash joizki, 
konsolidatsiyalangan hisobot bir necha xususiyatlarga ega: 

konsolidatsiyalangan hisobot yuridik mustaqil korxonaning hisoboti 
hisoblanmaydi. Uning maqsadi korporativ guruh faoliyatining natijalari to‘g‘risida 
umumiy tasavvur shakllantirishdan iborat. U aniq axborot bilan ta’minlash va tahlil 
uchun yo‘naltirilgan; 

korporativ guruh a’zolari hisoblangan korxonalar o‘rtasidagi kelishuvlar 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotga kiritilmaydi. Unda faqat aktivlar va 
majburiyatlar, tashqi kontragentlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha 
daromadlar va xarajatlar ko‘rsatiladi. Har qanday guruh ichidagi moliya-xo‘jalik 
operatsiyalari identifikatsiyalanadi va konsolidatsiyalash jarayonida chiqarib 
tashlanadi (konsolidatsiyalanayotgan hisobotga kiritilmaydi). Konsolidatsiyalash 
bosh kompaniya tarkibiga kiruvchi kompaniyalar moliyaviy hisobotlarining bir xil 
nomdagi moddalarini oddiy (arifmetik) jamlash emas. 

guruhlar hisoboti birlashma tarkibiga kiruvchi har bir kompaniyaning 
moliyaviy ahvoli va faoliyat natijalari to‘g‘risidagi yig‘ma axborotlarni aks ettiradi. 
Bu demak, bitta sho‘’ba korxonaning foydasi boshqasining zararini «yashirishi», bitta 
sho‘’ba korxonaning mustahkam moliyaviy ahvoli boshqasining potentsial to‘lov 

---

126 
layoqatini “yashirishi “ mumkin; 

agar 
guruh 
biznesning 
har 
xil 
turlari 
bilan 
shug‘ullanuvchi 
kompaniyalardan iborat bo‘lsa, u holda mazkur guruh bo‘yicha konsolidatsiyalangan 
moliyaviy hisobot ayrim muhim tafsilotlarni ochib bermasligi mumkin. Guruh 
faoliyatining har biri segmenti to‘g‘risida qo‘shimcha axborotlar etishmagan xollarda 
esa №27 MHXS va EH Ettinchi direktivasi bunday ochib berishni talab qiladi. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotning ushbu xususiyatlari uning guruh 
faoliyatidagi rolini to‘liq ochib berishga imkon yaratadi. Xususan: 

guruh to‘g‘risidagi ijobiy fikrlarni qo‘llab quvvatlash va uning fond 
bozoridagi mavqeyini mustahkamlash (guruh va guruhdagi boshqa kompaniyalar 
aktsiyalari kotirovkasining o‘sishi) uchun butun guruh bo‘yicha umumlashgan 
axborotni taqdim etish; 

yagona iqtisodiy birlikning moliyaviy ahvolini va xo‘jalik muomalalarini 
aniqroq tasvirlaydi, ammo alohida moliyaviy hisobotlarining o‘rnini bosmaydi; 

boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo‘ladi; 

guruh a’zolarining iqtisodiy o‘zaro bog‘liqliligi va o‘zaro ta’sirini 
tavsiflaydi; 

ushbu hisobot bosh kompaniyaning valyutasida tuzilganligi sababli bosh 
kompaniya uchun nazorat funktsiyasini ham bajaradi; 

guruh faoliyatini moliyaviy rejalashtirish va moliyalashtirishga ta’sir 
ko‘rsatadi va b. 
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash zaruriyati eng avvalo axborotdan 
foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Konsolidatsiyalangan moliyaviy 
hisobot axborotlaridan foydalanuvchilarga aktsiyadorlar, investorlar, kreditorlar, 
korporativ guruhning boshqaruv xodimlari va davlat boshqaruv organlarini kiritish 
mumkin. 
Albatta, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotdan asosiy foydalanuvchilar 
aktsiyadorlar bo‘lib hisoblanadi. Bosh kompaniya aktsiyasining egasi uning 
aktsiyalar paketiga to‘g‘ri keladigan sof aktivlar hajmini baholay olmaydi. Chunki, 
bosh kompaniya balansi faqat shu’ba korxonalarga qilingan qo‘yilmalar summasini 
o‘z ichiga oladi va ushbu qo‘yilmalarning jami real qiymatini va aktsiyadorlarning 
ulushini aks ettirmaydi. Aktsiyadorlarga esa ular qo‘yilmalarining qiymatini obyektiv 
aks ettiradigan, bosh kompaniyaga qarashli barcha sho‘’ba va tobe korxonalar 
faoliyatining ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olgan axborotlar zarur. 
Investorlarga konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot, bir tomondan, guruh 
aktivlari va kapitalining umumiy miqdorini (uning imkoniyatlarini) baholash uchun 
zarur. Boshqa tomondan, guruhning o‘zi konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotni 
taqdim etishdan manfaatdor. Chunki, bu o‘zining to‘lov layoqatini va moliyaviy 
barqarorligini ko‘rsatish uchun ham zarur. 
Xalqaro Hisobot Tashabbusi (XHT) va Barqarorlik hisoboti.
18
XHT o‘z ishini 1997-yilda Ceres tashkiloti ostida boshladi. 2002-yilda uning 
ilk erkin hisobot statistikasi taqdim etilganda Ceres qaramog‘idan chiqdi. Quyidagi 
yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan: globallashtiruv, global boshqaruvning yangi 
18
“An Introduction to Accounting Theory” Gabriel Donleavy. 2016 yil 141-149 betlar 

---

127 
shakllarini izlash, ma’lum iqtisodiy holatlarning roli va boshqalar. Braziliya, 
Hindiston, Janubiy Afrika kabi davlatlarning hukumati ham bozori ham ishonchli 
hisobotlarga tayanadi. Ishonchli hisobotlar bo‘yicha XHT dunyoning eng ishonchli 
statistika manbasidan bo‘lgan va statistika tizimida eng so‘ngi ularning avlodi J-4 
hisoblanadi. 
Yillik xabar berishlaricha XHT tashkil qilingan XHT ma’lumotlarining foydali 
tomonlaridan o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

ommaviy iqtisodiyotda samarali boshqaruvi. 

tashqi partiyalar bilan aloqasi bo‘lgan kompaniyaga ko‘proq e’tibor berish. 

statistik hisobot funksiyalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ta’minlaydi. 

yordamchilar tashkilotning tabiiy, insoniy va ijtimoiy kapitalga bo‘lgan 
hissasini baholash uchun o‘zining qobiliyatini kuchaytiradi. 

narxlarning o‘zgaruvchanligidagi bo‘lgan ulushini kamaytirishi mumkin. 
J-4 hisobotning ikki turi mavjud: 
1.
Umumiy standart hisoboti. Bu hisobot umumiy holda beriladi, korxona 
faoliyati haqida bayonot va uning ishlab chiqarish jarayoni yoritiladi. Bular ularning 
materiallar bo‘yicha tahlilidan qat’iy nazar korxonalar uchun muhimdir. Korxonaning 
istiqbolda qachongacha dosh berishi va bu jarayonga investorlarni qanday jalb qilishi, 
ahloq va to‘g‘rilik yo‘li bilan qanday bartaraf etishiga qarab umumiy standart hisobot 
berishning 7 turi bor. 
2.
Maxsus standart hisoboti. Bu hisobot firmalar o‘zlarining mol-mulklarini 
qanday boshqarishlari haqida tushuntiradigan, atrof-muhitni va aholiga ta’sir 
ko‘rsatishi, raqobatga dosh bera olishini ta’minlash haqida yoritiladigan J-4 
hisobotning tarkibiga kiradigan boshqaruv hisobotidir. Boshqaruv hisobotida 3 
jihatga e’tibor beriladi: mol-mulklar holati haqida, ularni qanday boshqarish va
baholash kerakligiga. 
Xalqaro yig‘ma hisobot konsolidatsiyasi (XYHK). XYHK hisobotning 
mohiyati bilan shug‘ullanadi, qisqartmasi YH deb nomlanib, yig‘ma hisobot 
korxonaning strategiyasi, boshqaruvi, ijro etishi va kelajakdagi rejalari, shuningdek, 
tashqi muhitdagi o‘rni bo‘yicha o‘zaro qisqa aloqasiga aytiladi. Shuni nazarda tutish
lozimki, yig‘ma hisobot korxonaning moliyaviy holati haqidagi hisobot emas, balki 
korxonaning narx qo‘yishni qanday tanlashi kerakligi to‘g‘risidagi hisobotning yangi 
turi hisoblanadi. 
Yig‘ma hisobotning aniq auditoriyasi moliyaviy kapitalni ta’minlab 
beruvchilar sifatida tasdiqlanadi. Xalqaro yig‘ma hisobot konsalidatsiyasi shuni 
ta’kidlaydiki, yig‘ma hisobotning oliy maqsadi bu moliyaviy kapitalni ta’minlovchi 
investorlarga korxona ma’lum vaqt davomida narxni qanday tanlashini 
tushuntirishdir. Shuning uchun yig‘ma hisobot bir qancha ma’lumotlar, ham 
moliyaviy va ham boshqaruv ma’lumotlaridan tashkil topadi. Narx nafaqat firmaning 
bozordagi mahsuloti narxining ko‘tarilishini, balki xalqaro yig‘ma hisobot 
tasdiqlagan kapitalning 5 turidan istalgan birining ko‘tarilishini ham anglatadi. Bu 
kapitalga moliyaviy, ishlab chiqarish, intelektual, inson, ijtimoiy munosabatlar va 
tabiat kiradi. Korxonaning aktivlari va ishlab chiqarish hajmi kapitallardan ba’zi yoki 
bir qanchasining o‘zgarishiga olib keladi. Bular oshkor etilishi shart. 

---

128 
Yig‘ma hisobot korxonaning biznes rejasi qanday degan savolga javob berishi 
lozim. Korxonaning biznes rejasi bu korxonaning strategik maqsadlari va narxlarni 
belgilashni aniqlashi kerakligi uchun uning aktivlari, ularning kirimi va 
samaradorligini yoritish tizimi hisoblanadi. 
Yig‘ma hisobot korxonaningboshqaruv strategiyasi qisqa, joriy va uzoq 
muddatli mavsumlarda narxni qanday qilib tanlash va ushlab turish kerakligiga javob 
berishi lozim.