Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

5.2. Qiymat o‘lchovining mohiyati va ahamiyati 
Baholash yordamida xo‘jalik mablag‘lariga sarflangan va xo‘jalik 
jarayonlarida iste’mol qilingan, buyumlashgan va jonli mehnat xarajatlarini haqqoniy 
aks ettirish ta’minlanadi. Shuning uchun buxgalteriya hisobida xo‘jalik mablag‘larini 
baholashning negizini ularning haqiqiy tannarxini hisoblash tashkil etadi. Tannarx 
shakllanishi va ishlab chiqarishning alohida uchastkalaridagi boshqa qiymat 
o‘lchovlarining shakllanishi to‘g‘risida to‘laroq ma’lumotga ega bo‘lish uchun 
baholashning boshqa usullari ham qo‘llaniladi. Masalan, asosiy vositalar, nomoddiy 
aktivlar, ularni sotib olish, qurish va barpo qilish dastlabki qiymati bo‘yicha hamda 
eskirishi chegirib tashlangan qoldiq, ya’ni sof qiymati bo‘yicha baholanadi. Eskirish 
yoki amortizatsiya hisoblash asosiy vositalarning bahosini aniqlashtirish usuli 
hisoblanadi. Xom-ashyo va materiallar, boshqa tovar-moddiy zaxiralari haqiqiy 

---

69 
tannarxi bilan bir qatorda ulgurji narxlari, normativ tannarxi bo‘yicha; tayyor 
mahsulotlar-ishlab chiqarish reja tannarxi va normativ tannarxi bo‘yicha baholanadi. 
Ish haqi hisoblash mohiyatiga ko‘ra mehnat o‘lchovini pul o‘lchoviga o‘tkazish usuli 
hisoblanadi. 
Bizga ma’lumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xo‘jalik mablag‘lari va 
ularninig tashkil topish manbalari turli bo‘lib, ularni o‘lchov birliklari, shakl va 
tuzilishlari, tashkil topishlari har xil ko‘rinishga egadir. Korxona xo‘jalik faoliyatida 
ro‘y beradigan xo‘jalik jarayonlari natijasida mablag‘ va ular tashkil topish manbalari 
ham miqdor, ham xajm jixatdan o‘zgarishi ham tabiiy holdir. 
Demak, ular hisobini yuritish uchun yagona o‘lchov birligi – puldan 
foydalanmaslikni iloji yo‘q. Korxona mulki hisobi yuritilayotganda, ular baholanadi. 
Baholash
– xo‘jalik mablag‘lari, majburiyatlar va xo‘jalik jarayonlarini pul 
o‘lchov birligida aks ettirish usulidir. 
Xo‘jalik mablag‘larini baholash uchun haqiqiy tannarx faqat ta’minot, ishlab 
chiqarish va realizatsiya jarayonlari bilan bog‘liq xarajatlarni buxgalteriya hisobida 
aks ettirish natijasida olinishi mumkin. Hisob-kitob asosida tannarxni aniqlash 
usuliga kalkulyatsiyalash deb ataladi. Baholash va kalkulyatsiyalash buxgalteriya 
hisobi metodining asosiy usullaridan bo‘lib, ularsiz buxgalteriya hisobining muhim 
umumlashtiruvchi qiymat o‘lchovlari to‘g‘risidagi axborotlarni shakllantiradigan 
tizim sifatidagi asosiy tavsifi ro‘yobga chiqmaydi. Erkin iqtisodiyot sharoitida har bir 
xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivlari, passivlari, xo‘jalik jarayonlari va ularning 
natijalari o‘zlarining aniq ifodasini qiymat shaklida aks ettirishi lozim. Xarajatlar va 
ishlab chiqarish natijalari, soliq, bank va boshqa kredit muassasalari, korxonalar 
hamda tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlar, xodimlar bilan hisob-kitoblar, xususiy 
kapital va kapital qo‘yilmalarning harakati faqat qiymat shaklida aks ettirilishi 
mumkin va tegishli tarzda baholashni talab etadi. 
Baholash va kalkulyatsiya xo‘jalik ko‘rsatkichlarini pulda ifodalash uchun 
foydalaniladigan buxgalteriya hisobi obyektlarini pulda o‘lchash usulidir. Bu usuldan 
foydalanish tovar - pul munosabatlarining mavjudligi bilan shartlangan. Bunday 
iqtisodiyotni rivojlantirish vositasi, qurollari hisoblangan