Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

 
 
 
1-jadval 
Rossiya Federatsiyasi tijorat banklarining dinamikasi
13
 
 
Rossiya banklari 
0
1
.0
1
.2
0
0
8
 
 
0
1
.0
1
.2
0
0
9
 
 
0
1
.0
1
.2010
  
0
1
.0
1
.2011
  
0
1
.0
1
.2012
  
0
1
.0
1
.2013
  
0
1
.0
1
.2014
 
 
O‘zgarishi 
2013 y 
                                                           
13
 http://www.km.ru/economics. 

---

108 
 
1.  Markaziy Federal 
okrugi 
632 
621 
598 
585 
572  564  547  - 17 
Moskva shahri 
555 
543 
522 
514 
502  494  489  - 5 
2.  SHimoliy-
G‘arbiyFederal 
okrugi 
81 
79 
75 
71 
69 
70 
70 
0 
3.  Janubiy Federal 
okrugi 
118 
115 
113 
47 
45 
46 
46 
0 
4.  SHimoliy Kavkaz 
Federal okrugi 
- 
- 
- 
57 
56 
50 
43 
- 7 
5.  Privoljsk Federal 
okrugi 
134 
131 
125 
118 
111  106  102  - 4 
6.  Ural Federal 
okrugi 
63 
58 
54 
51 
45 
44 
42 
- 2 
7.  Sibir Federal 
okrugi 
68 
68 
62 
56 
54 
53 
51 
- 2 
8.  Uzoq SHarq 
Federal okrugi 
40 
36 
31 
27 
26 
23 
22 
- 1 
 
Rossiya 
Federatsiyasi 
bo‘yicha jami 
1 136 
1 108  1 058  1 012  978  956  923  - 33 
 
Rossiya  banklari  soni  2014  yil  boshiga  923  tani  tashkil  etgan.  Bu  avvalgi  yilga 
nisbatan  33  taga  kamayganligini  ko‘rsatadi.  Agar  oxirgi  7  yilni  tahlil  qilsak,  bu  davrda 
Rossiya banklari 213taga qisqarganini ko‘rish mumkin. Agar 2007 yilda banklar soni 1136 
ta  bo‘lgan  bo‘lsa  bugungi  kunga  kelib  ular  soni  923  taga  tushib  qolgan.  RossiYA 
Federatsiyasidagi  barcha  banklarning  asosiy  qismi  mamlakatning  Evropa  qismida 
joylashgan.  Jami  banklarning  46%i  yirik  banklarda  iborat.  Umuman,  Rossiya  bank 
tizimida ham banklarning yopilish va qo‘shib olish tendensiyasi namoyon bo‘lmoqda. 
Rossiya  banklarini  qo‘shish  tajribasi  shuni  ko‘rsatadiki,  oxirgi  bir  necha  yillar 
davomida bu jarayonga banklarning o‘zi bilan birga ularni tartibga soluvchi organlar ham 
tayyor  emasligi  ma’lum  bo‘ldi.  Banklarni  qo‘shish,  va  qo‘shib  olish  borasidagi 
qiyinchiliklarga duch kelish mumkinligi ko‘pchilikning hayoliga ham kelmagan edi. Lekin 
bunday  jarayon  boshlangandan  so‘ng  bu  yo‘lda  juda  ko‘plab  muammolarga  duch  kela 
boshlandi,  qanday  natijaga  erishilishi  noaniq  edi.  90-yillarda  yirik  banklar  o‘rtasida 
banklarni qo‘shib olish “moda”ga aylangan edi.SHu davrda AQSHda banklarning qo‘shib 
olinishi  juda  rivojlandi,  Evropada  esa  bunday  qo‘shilish  1995  yillarda  yuqori  darajada 
bo‘ldi. 
 
 1996-2001 yillarda dunyoda etakchi bo‘lgan, sanoati rivojlangan («yirik 10 ta lik») 
davlatlarda 34147 ta banklarni qo‘shish holatlari ro‘yhatdan o‘tkazilgan. 1990-95 yillarda 
19  996  ta  banklarni  qo‘shish  holatlari  bo‘lgan  bo‘lib,  bu  jarayon  deyarli  1.8  barobar 
oshganligini  ko‘rsatadi.  Lekin  Evropada  ham  banklarni  qo‘shish  holatlari  boshqarish 
bobida  oson  bo‘lmagan  jarayon  ekanligi,  bank  faoliyati  to‘liq  izga  tushib  ketishi 

---

109 
 
rahbarlarning  professional  etukligiga  bog‘liqligini  dastlab  tushunib  etilmagan.  G‘arb 
davlatlarida  banklarni  qo‘shish  natijalari  statistikasi  shuni  ko‘rsatadiki,  60%  qo‘shitlgan 
banklar  qo‘yilgan  mablag‘larni  oqlamagan.  Banklarning  qo‘shilishidan  so‘ng  1  yil 
o‘tmasdan banklar o‘zlarining 16-40% aksiyadorlarini yo‘qotar ekan. Oxirgi 20 yil ichida 
300  ta  banklarning  qo‘shilishi  asosida  yiriklashuvidan  3  yil  o‘tgandan  so‘ng  banklar 
qo‘shilishining 57%i oldingi rivojlanish darajasida qolib, yana qaytadan bo‘linish ishlarini 
amalga oshirgan. 
 
Amerikaning  FMCG-capital-strategies  konsultatsion  firmasi  400  ta  banklarning 
qo‘shilish  holatlarini  tahlil  qilib  ularning  80%i  omadsiz  yakunlandganini  ma’lum  qildi. 
Uning  asosiy  sababi  —  pozitiv  jixatdan  samaradorligi  yuqori  baholangan  va  aksincha, 
negativ  jixatdan  samaradorligiga  etarli  darajada  baho  berilmagan.  SHuning  uchun 
banklarni qo‘shib olishda bir qator tavsiyalarni hisobga olish lozim. 
1.  Bank  biror  bankka  qo‘shilish  haqida  xulosaga  kelgan  bo‘lsa,  avvalo  o‘zining 
iqtisodiy  holatini,  o‘zining  avzalliklari,  taklif  va  talablarini  to‘g‘ri  baholab  olishi  lozim. 
Bankni  qo‘shib  olish  bo‘yicha  muzokaralar  olib  borishdan  avval  qo‘shilmoqchi  bo‘lgan 
bankning holati to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘lishi kerak. 
2.  Qo‘shilmoqchi  bo‘lgan  bankning  moliyaviy  holati  va  uning  maqsadini  tahlil 
qilish lozim. Bunda bankning o‘tgan davrdagi va kelajakdagi natijalari, yuksalish, baholar 
siyosati,  iqtisodiy  potensiali,  bank  xizmatlari  bozorida  uning  o‘rnini  o‘rganib  chiqishi 
lozim. 
3. Qo‘shilayotgan ikkala bankning iqtisodiy, tashkiliy va strategik jihatdan bir-biriga 
mosligini o‘rganib chiqish banklar qo‘shilishining yana bir asosiy aspektlaridan biri bo‘lib 
hisoblanadi.  
4.  Qo‘shilayotgan  ikkala  bank  o‘rtasidagi  muzokaralarnining  yo‘nalishi,  sifati  ham 
kelajakda  qo‘shib  olayotgan  bankning  faoliyatiga  ta’sir  qiladi.Muzokaralarda  qatnashish 
uchun uzoqni ko‘ra bilgan rahbar muzokara guruhlarini tuzayotganda ushbu guruhga turli 
yo‘nalishdagi,  jumladan,  inson  resurslari,  kommunikatsiya  texnologiyalar  sohalaridagi 
ekspertlarni jalb qiladi.  
5.  Komanda  tuzilgandang  so‘ng  bank  qo‘shilish  strategiyasi  va  tashkiliy  rejalar 
ishlab chiqiladi. 
Depozitlarning sug‘urta tizimiga 2013 yil boshiga AQSHning 600ta banki a’zo bo‘lgan. 
Banklarning yopilishi kuzatilgan bo‘lsada, AQSH banklarining 2013 yil choragi natijalari 
bo‘yicha foydasi avvlgi yilga nisbatan 15,8% yuqori bo‘lgan.  
Rossiya banklarining qo‘shilishi rivojlangan g‘arb davlatlaridagi qo‘shilishdan farq 
qiladi. SHu bilan birga ko‘p yillar davomida g‘arb davlatlarida yig‘ilgan boy tajriba hamda 
Rossiyada  bir  necha  yillik  tajribaga  asoslangan  holda  bir  qator  hulosalar  qilish 
imkoniyatini beradi. Bu hulosalar quyidagilar: 
 
Banklari qo‘shilishining muammoli yakunlanishi banklarni qo‘shib olishda ishtirok 
etayotgan  yoki  jarayonni  boshqarayotgan  shaxslarda  bu  sohada  tajribaning  yo‘qligi, 
tomonlarning  kelajakdagi  strategiya  va  rejalari  mavjud  emasligi,  bank  aktivlarning  va 
kelajakdagi  olinishi  rejalashtirilgan  natijalarning  noto‘g‘ri  baholanishi,  qo‘shilayotgan 
yoki o‘ziga qo‘shib olinayotgan banklarning bir biriga monandligi, qo‘shilayotgan ob’ekt 
haqida to‘liq ma’lumotga ega emasligi qo‘shilayotgan banklarning kelajakdagi faoliyatiga 

---

110 
 
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. SHu o‘rinda yana ta’kidlash lozimki, banklari qo‘shilishining juda 
katta riskli bo‘lib sanaladi. 
Tijorat  banklari  faoliyati  yuqori  darajadagi  iqtisodiy  risklar  bilan  chambarchas 
bog‘liq  bo‘ladi.  Banklar  faoliyati  asosan  jalb  qilingan  mablag‘lar  hisobidan  amalga 
oshiriladi. SHunga ko‘ra banklar faoliyatida doimo likvidlilik riski, kredit riski va tizimli 
risk yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Tijorat banklarining bosh maqsadi  - yuqori darajada 
foyda  olishni  ta’minlash,  bu  esa  bankni  yuqori  daromadli,  ayni  vaqtda,  yuqori  riskli 
operatsiyalarni  (kreditlar  berish,  tijorat  qimmatli  qog‘ozlarini  sotishsotib  olish 
operatsiyalari va h.k.) amalga oshirishni taqozo etadi. Bularning barchasi pirovard natijada 
banklar faoliyatida foydalilik va likvidlilik kategoriyalari o‘rtasidagi murakkab, ziddiyatli 
bog‘liqlikni yuzaga keltiradi.  
 
Tijorat  banklarining  bankrot  bo‘lishi  aholining,  korxona  va  tashkilotlarning  pul 
mablag‘larini  yo‘qotilishiga  olib  keladi.  Ayniqsa,  banklar  tizimli  bankrot  bo‘lishi 
korxonalarning  ommaviy  tarzda  bankrot  bo‘lishiga  olib  kelishi  mumkin.  Oqibatda, 
birinchidan, aholining, korxona va tashkilotlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchiga putur 
etadi.  Ikkinchidan,  jamiyatdagi  ijtimoiy  vaziyatni  yomonlashuvi  yuzaga  keladi. 
Uchinchidan, hukumatning fiskal manfaatlariga ziyon etadi.  
YUqorida  bayon  etilgan  holatlar  tijorat  banklarining  milliy  iqtisodiyotda  yuksak  va 
ma’suliyatli mavqega ega ekanligidan dalolat beradi. SHu boisdan ular faoliyatini tartibga 
solish  davlat  iqtisodiy  siyosatining  ustivor  yo‘nalishlaridan  biri  hisoblanadi.  Barcha 
davlatlarda  tijorat  banklari  faoliyatini  makrodarajada  joriy  tartibga  solish  Markaziy  bank 
tomonidan  amalga  oshiriladi.  Markaziy  bank  banklar  faoliyatini  tartibga  solish  orqali 
moliya-bank  tizimining  yuqori  darajadagi  likvidliligini,  banklarning  to‘lovga  qobilligini 
ta’minlaydi va bir vaqtning o‘zida o‘zluksiz faoliyat ko‘rsatadigan to‘lov tizimini yaratish 
orqali banklarning mijozlarini himoya qiladi.  
 
SHu  bilan  birga,  respublika  bank  tizimini  xalqaro  standartlarga  mos  ravishda 
takomillashtirish  maqsadida  amalga  oshirilayotgan  ishlar  doirasida  2013  yilning  mart 
oyida  Germaniya  federal  banki  –  «Deutsche  Bundesbank»  bilan  hamkorlikdagi  loyiha 
doirasida  «Tizimli  tavakkalchilik  tahlili  va  makroprudensial  nazorat»  mavzusida  amaliy 
hamkorlik o‘rnatildi. Xorijiy  mamlakatlarda ko‘p yillardan beri nihoyatta katta ahamiyat 
berib kelinayotgan bu jarayon bizning Respublikamizda ham rivojlanib bormokda.  
Lekin  shunga  qaramay  ayrim  tijorat  banklari  faoliyati  ma’lum  bir  davrga  kelib 
yomonlashishi  yoki  Markaziy  bank  talablarini  bajarmaslik  oqibatida  yopilib  ketmoqda. 
Banklar  faoliyatining  tahlili  shuni  ko‘rsatdiki,  respublikamizda  oxirgi  3  yil  ichida  4  ta 
bank yopildi. Xuddi shunday tendensiya Rosssiya Federatsiyasi AQSH, Evropa davlatlari 
bank tizimida ham kuzatilmoqda.  
Umuman,  g‘arb  mamlakatlarining  iqtisodchi  olimlari  fikricha,  banklarning 
qo‘shilishi,  qo‘shib  olinishi  juda  uzoq  muddat  davom  etadigan  jarayon  bo‘lib,  har  doim 
ham  ketgan  harajatlar  to‘liq  qoplanib,  rejalashtirilgan  natijalarga  erishib  bo‘lmaydi. 
Amerikaning FMCG-capital-strategies konsultatsion firmasi 400 ta banklarning qo‘shilish 
holatlarini tahlil qilib ularning 80% i omadsiz yakunlandganini ma’lum qildi. Uning asosiy 
sababi  -  pozitiv  jixatdan  samaradorligi  yuqori  baholangan  va  aksincha,  negativ  jixatdan 
samaradorligiga etarli darajada baho berilmagan.  

---

111 
 
Bizning  takliflarimiz  banklarni  yopilishini  kamaytirish  va  uning  oldini  olish  bilan 
bog‘liq bo‘lib ular quyidagilardir: 
1. Bankning barqarorligini ta’minlashda bank boshqaruvi samaradorligi va iqtisodiy 
tamoyillarga  amal  qilish  darajasini  oshirish  lozim.  SHundagina  bank  barqaror  moliyaviy 
institutga aylanadi. 
2.  Bank  biror  bankka  qo‘shilish  haqida  xulosaga  kelgan  bo‘lsa,  avvalo  o‘zining 
iqtisodiy  holatini,  o‘zining  avzalliklari,  taklif  va  talablarini  to‘g‘ri  baholab  olishi  lozim. 
Bankni  qo‘shib  olish  bo‘yicha  muzokaralar  olib  borishdan  avval  qo‘shilmoqchi  bo‘lgan 
bankning holati to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘lishi kerak. 
3. Qo‘shilayotgan ikkala bankning iqtisodiy, tashkiliy va strategik jihatdan bir-biriga 
mosligini o‘rganib chiqish banklar qo‘shilishining yana bir asosiy aspektlaridan biri bo‘lib 
hisoblanadi.  
4. Tijorat banklarini qo‘shish va tugatish mexanizmini soddalashtirish kerak. 
5.  Bank  tizimi  barqarorligini  xalqaro  normalarga  moslashtirish  kerak,  xususan, 
Bazel 3 talablarini bosqichma-bosqich joriy etish.