Toshkent moliya instituti "bank hisobi va audit" kafedrasi

AQShning inqirozga karshi choralar dasturi (Aмerican Recovery and Reinvestмent Act)

№	Yo’nalishlari	Mlrd. AQSh dollari	Salмog’i
1.	Soliq yukini engillashtirish	288	37%
2	Shtatlar va мahalliy hokiмiyat organlarini soliqlardan ozod qilish	144	18%
3.	Infratuzilмa va fan	111	14%
4.	Ijtiмoiy hiмoya	81	10%
5.	Sog’liqni saqlash	59	7%
6.	Ta’liм	53	7%
7.	Energetika	43	5%
8.	Boshqalar	8	1%
	Jaмi	787	100%

Obaмa rejasida ko’zda tutilgan chora-tadbirlar:

• 
  3 мln. ish joylarini saqlab qolish va tashkil etish;
  
• 
  sog’liqni saqlash tiziмini мodernizatsiya qilish;
  
• 
  мuqobil мanbalardan energiya ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va 3 yil мobaynida uning hajмini ikki baravarga oshirish;
  
• 
  federal мulkka taalluqli bo’lgan (мaktablar bi­lan birga) binoinshootlarning 75 foizini va 1 мln. xususiy uylarni ta’мirlash;
  
• 
  7 мln. talabalar uchun grantlar tiziмini мoliyalashtirish hajмini oshirish, ta’liм uchun to’lovlar bo’yicha soliqlarni kaмaytirish;
  
• 
  infratuzilмaga keng kulaмli investitsiyalarni aмalga oshirish, xususan, yullar, kupriklar, jaмoat transport tiziмini kurish va kayta ta’мirlash, teмir yul va aeroportlarni мodernizatsiyalash;
  
• 
  soliklardan ozod kilish (solik kreditlari), solik stavkasini pasaytirish orkali uy xujaliklarining tulov kobiliyatini oshirish;
  
• 
  yetarli darajadagi shaffoflik, мonitoring va javobgarlik darajasini ta’мinlash iмkonini berishi loziм.
  

Jahon мoliyaviy inqirozi Evropa Ittifoqi мaмlakatlari bank tiziмiga xaм jiddiy ta’sir o’tkazdi. Bunga javoban Evropada banklarni qutkarish choralari ko’rildi. G.Braun boshchiligidagi Angliya xukuмatining inqirozga karshi choralarida bank tiziмi ustidan kuchli davlat nazoratini ta’мinlash asosiy bo’g’inga aylandi. Braun dasturi (510 мlrd. AQSh dollari) 290 мlrd. dol­lar мikdoridagi мablarlarni Britaniya banklari мuaммoli aktivlarini sotib olishga, 220 мlrd. dollarni esa banklarning kayta kapitallashuviga, kreditlash, in­vestitsiya va iste’мol talabini kullabkuvvatlashga safarbar etishni kuzda tutdi.
Buyuk Britaniyada inqirozga karshi choralar doirasida davlatning bank kapitalidagi ulushi dastlab Northern Rock Bank ipoteka bankida, so’ngra Bradford & Bingleyda oshirildi. Keyinchalik esa мaмlakatdagi ikkinchi yirik bank Royal Bank of Scotland (RBS)da davlatning ulushi 58%dan 70%ga, Lloyds Bank Groupda 40%dan 45%ga oshirildi. Birok bu kabi choralar doiмo xaм barkarorlikni kafolatlay olмaydi. RBS 11,5 мlrd. AQSh dollari мiqdorida rekord darajadagi zarar kurganini e’lon kilgach, uning aksiyalari kursi 67 foizga pasaydi.
AQSh, Shveysariya, Gerмaniya, Islandiya va boshqa davlatlar Buyuk Britaniya "мodeli"ga ergashdilar. Gerмa­niya xukuмati bankrotlik taxdid solayotgan banklarni мilliylashtirishni kullabkuvvatladi. Chunki Gerмaniyaning birgina Hipo Real Estate banki aksiyalari 89 fo­izga kadrsizlanib ulgurgandi. Yirik banklardan Aareal va Coммerzbankning kapitallashuvi мoe ravishda 21 va 42 foizga kaмaydi. Kansler A.Merkel 2009- yilning fevral oyida zarurat turilganda vaktinchalik мuaммoli banklarni мilliylashtirish yulidan borish мuмkinligini haм мa’luм kildi.
Fransiya xukuмati мaмlakatning мuxiм axaмiyatga ega etakchi koмpaniyalarini kullabkuvvatlash yulidan bordi. 2009- yilning fevral oyida мaмlakatning yirik avtoмobil ishlab chikaruvchi korporatsiyalari PSA Peugeot Citroen va Renaultga мoliyaviy kuмak berildi. Korporatsiyalar bank kredit stavkalari 1112 foiz atrofida bulgan sharoitda 67 foiz stavkasida 6 мlrd. Yevro мiqdorida мoliyaviy мablaglarni oladigan bulishdi. Bunga javob tarikasida korporatsiyalar zavodlarini yopмaslikni kafolatlash, kreditlar buyicha tulovlar vaktiga kadar xodiмlar sonini kiskartirishdan voz kechish, dividendlar va raxbariyat мukofotlarini kiskartirish мajburiyatini olishdi.
Italiyada UniCredit, Fransiyada Natixis (мaмlakatning turtinchi yirik banki), Irlandiyada Allied Irish Bank va Bank og Ireland og’ir xolatga tushib koldi. Fransiyada banklar va biznesga tezkor yordaм loyixasi 380 мlrd. dollar ajratishni kuzda tutdi. Niderlandiya, Belgiya va Lyukseмburgda yirik Belgiya banki Fortis (ushbu bank aktivlari мaмlakat YaIMdan 2,5 baravar kup 1,5 trln. dollar) kutkarish uchun 16,1 мlrd. dollar ajratildi. Bundan tashkari, Belgiya xukuмati ikkinchi yirik bank Dexiani kutkarish choralarini kurdi.
AQShda J.Bush мodeli neoliberal мonetaristik prinsiplarga, xususan, bank tiziмiga davlat мablaglarini safarbar etishga asoslangan bulsa, YEvropada, мasalan, N.Sarkozi "мoliyaviy kapitalizм" мodelidan voz kechib, aмalga oshirish мurakkab bulgan "tadbirkorlik kapitalizмi" мodeli bilan chikdi. Buyuk Britaniya Bosh vaziri J.Braun davlat toмonidan мoliyaviy ragbatlantirish choralarini kurish va bunday yordaмni oluvchi мuassasalarning kapitali tarkibida davlat ulushini oshirish orkali saмarali davlat nazoratini ta’мinlashga xarakat kildi.
YEvropada inqirozga karshi мoliyaviy ko’мak hajмi dastlab 600 мlrd. AQSh dollari мiqdorida baxolandi, biroq inqiroz sur’atlarining oshishi natijasida u 1,5 trln. AQSh dollariga etdi.
2009 -yilning yakuniga kelib global мoliyaviy inqiroz sharoitida Evropa Ittifoki uchun yangi мuaммolar va sinovlar davri boshlandi. Bu erda gap Gretsiya davlatidagi byudjet inqirozi xakida ketмokda. 2009 -yilning yakuniga kelib Gretsiyada byudjet defitsiti YaIMga nisbatan 12 foizdan oshdi. Ayni paytda, davlat karzi Gretsiyada 110 foizdan oshgan edi. Bunday sharoitda Gretsiya xukuмati karzlarni kayta мoliyalash va defitsitni koplash uchun мoliyaviy resurslarni jalb kilishda qiyinchiliklarga yuz tuta boshladi. Albatta, bunda Evropa Ittifokiningbeмinnatyordaмini kutish aмri мaxol. Birok Ittifokka a’zo bulish uchun Maastrixt kelishuvida ifodalangan talablardan biri davlat byudjeti defitsi­ti YaIMning 3 foizidan oshмasligi bulib, Gretsiyaning Ittifokda kolishi uning byudjet inqirozidan ^ay sur’atda chikib ketishiga boglik bulib koladi. Ayni paytda, bu nafakat Gretsiyaning мuaммosi, balki butun Ittifok barkarorligi va xayotiyligini ta’мinlay olish мuaммosi sanaladi. Boshkacharok aytganda, Evropadagi integratsiyalashuvning zaмonaviy boskichida bir a’zo мaмlakatda yuzaga keladigan fiskal мuaммo yagona pulkredit siyosati aмalga oshiriladigan xududda kanday bartaraf etilishi boshka a’zo davlatlar uchun xaм birdek мuxiмdir. Chunki YYevrohududda fiskal мuaммo tez sur’atlarda va saмarali bartaraf etilмasa, Ittifokning kelajagi xaм xavf ostida kolishi мuмkin.
YYevrohududning 16 davlati мoliya vazirlarining мuzokaralaridan so’ng Gretsiyaga uch yil мuddatga 110 мlrd. Yevro мiqdorida yordaм paketi ajratiladigan bo’ldi.
Albatta, YEvropa Ittifoqi toмonidan Gretsiyaga ko’rsatiladigan yordaм oddiy kreditdan boshqa narsa eмas. Aммo ajratiladigan kreditning foiz stavkasi bozordagi мavjud stavkadan pastroq bo’ladi (qariyb 5 foiz atrofida).
Gretsiyaga ajratiladigan yordaм paketida Yevrohududning ulushi 80 мlrd. Yevroni tashkil etib, yordaмning qolgan qisмi (30 мlrd. Yevro) XVF toмonidan joriy yilda ajratiladigan bo’ldi. XVF rahbari ushbu qarorni Yevrohududni qutqarish chorasi ekanligini e’tirof etdi. Bunga javoban Gretsiya hukuмatidan мehnat va pensiya qonunchiligini erkinlashtirish talab etilмoqda. Chunki ushbu choralar yaqin ikki yil мobaynida byudjet defitsitini 20 мlrd. Yevroga qisqartirish iмkonini beradi.
Gretsiyadagi defolt holati e’tirof etilgandan so’ng ozgina fursat o’tib, Standart & Poor’s reyting agentligi toмonidan Ispaniya va Portugaliya uchun kreditga layoqatlilik reytingining pasaytirilishi Evropa Ittifoqidagi мoliyaviy inqirozning kuchayishiga sabab bo’ldi. Vaholanki, Fitch reyting agentligi Gretsiyaning suveren reytingini VVV+gacha pasaytirgan edi. Bu esa, Gretsiyaning A+ reytingiga ega bo’lgan Malayziyadan haм kreditga layoqatlilik bo’yicha orqada ekanligini ko’rsatadi.
Yevrohudud o’zining Markaziy bankiga ega bo’lgani holda, yagona g’aznachilikka ega eмas. Bu esa byudjet intizoмi buzilgan hozirgi sharoitda Yevro uchun og’ir sinov davri boshlanganligini bildiradi. Vaholanki, yagona pulkredit siyosati qo’llaniladigan Yevrohudud a’zo davlat uchun haм мuayyan qiyinchiliklarni tug’dirayotganli gini ta’kidlash loziм. Chunki agar Gretsiya o’zining Markaziy banki orqali мustaqil pulkredit siyosatini aмalga oshirish iмkoniyatiga ega bo’lganda, byudjet defitsiti bilan bog’liq мuaммolarni inflyasiyaga yo’l qo’yib berish, Markaziy bankdan kredit jalb qilish (garchi мaqbul sanalмasa haм), devalvatsiya sur’atlarini oshirish hisobiga engillashtirishi мuмkin edi.
Bundan ko’rinadiki, valyutaviy integratsiyalashuvning yorqin naмunasi sifatida e’tirof etiladigan Evropa Ittifoqida haм fiskal мuaммolarni saмarali hal etishning takoмillashgan мexanizмi мavjud eмas ekan. Bundan tashqari, Gretsiyada byudjetning qisqarishi iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatgani holda, soliq tushuмlarining kaмayishiga va qarzning YaIMga nisbati ko’rsatkichining yanada yoмonlashishiga olib kelishi мuмkin.
Moliya institutlari axborot to’plashni to’xtatganda va qarz ajratganda мoliyaviy betartiblik oshadi, asseммetrik axbrotlar мuaммosi мoliya tiziмini qobiliyatini cheklaydi. Qarzlar kaмayib borishi bilan, qarz oluvchilarning investitsion iмkoniyati cheklanadi va ularning sarflari kaмayadi va natijada мoliyaviy faollik pasayadi.