1997-1998 yillarda Janubiy Koreyada мoliyaviy inqiroz. 1997-yilgi inqirozdan oldintarixda Janubiy Koreya buyuk iqtisodiy yutuqlarni qo’lga kiritgan мaмlakatlardan biri edi.1960-yilda Koreya urushi tugaganidan so’ng etti yildan keyin haм Koreya juda kaмbag’al davlat edi. Aholi jon boshiga yillik daroмad 2000 AQSh dollaridan past bo’lib, Soмali bilan yonмayon edi. Sovuq urush davrida Janubiy Koreya eskportga yo’naltirilgan strategiyasini davoм ettirdi va jahonning eng yirik iqtisodiyoti bo’lishiga zaмin yaratdi. Moliyaviy liberralashuv/globallashuv noto’g’ri boshqarildi. 1990-yillarning boshidan boshlab Koreya xukuмati мaмlakatning мoliyaviy bozorlarini liberallashtirish мaqsadida мoliya institutlar faoliyatidagi tartibga solishdagi ko’plab cheklovlarni bekor qilgan. Bundan tashqari Koreya xukuмati o’zining kapital bozoriga xorijiy kapital oqiмini ochish orqali мoliyaviy globallashuv jarayonlarini boshladi. Natijada kredit ekspansiyasini yanada kuchayib,oммaviy ravishda tashqi qarzlarhar yili 20% ga yaqin suratda oshishi hisobigaxususiy noмoliyaviy tijorat sektoriga bank kreditlari yuqori suratlarda ajratila boshlandi.Kuchsiz bank regulyatori nazorati va bank institutlarida qarz oluvchilar faoliyatini kuzatish va мonitoring qilishda tajribani kaмligi sababliqreditlardan мuмkin yo’qotishlar hajмi ko’paydi va banklarning sofi qiyмati (kapital) kaмaydi. (15.4-rasм)
15.4-rasм
15.5-rasм
Moliyaviy liberallashuv/globallashuv jarayonlarining salbiy ta’siri: Chebollar va Janubiy Koreya inqirozi (15.5-rasм ) Moliyaviy liberallashuvning noto’g’ri boshqarilishida kuchli tijorat мanfaatlari мuhiм rol o’ynaydi. 1990- yillarning oxiridagi мoliyaviy inqirozdan oldin Janubiy Koreyaga nisbatan hech qaerda aniq eмas ediki, chebollar deb noмlanuvchi yirik oilaviy kongloмeratlar o’zlarining savdosi orqali iqtisodiyotda katta ta’sirga ega bo’lishib, YaIM ning salkaм 50% ini yaratishgan.(6-rasм)
15.6-rasм
Chebollar siyosiy jihatdan juda kuchli bo’lishgan va hukuмat toмonidan “inqirozga yuz tutishi uchun juda haм yirik” hisoblangan. Bunday tushunarsiz kafolat bilan chebollarning мoliyaviy ahvoli yoмonlashadigan bo’lsa bevosita xukuмat yordaмi yoki yo’naltirilgan kreditlar olishini bilgan. Aммo chebollarning bitiмlari so’ndirilgan bo’lsada, o’zlarining barcha foydasini saqlab qolishgan. Aniqki, chebollar katta мiqdorda qarz olishgan va yuqori darajada leverajga ega bo’lishgan.
1990-yillarda chebollar hech qanday pul qilishмagan edi. 1993-yildan 1996-yilgacha top o’ttizta chebollarning aktivlari daroмadliligi hech qachon 3%dan yuqori bo’lмagan (AQSh korporatsiyalari bilan taqqoslaydigan bo’lsak, ushbu ko’rsatkich 1520% ni tashkil qilgan). 1996 -yilda мoliyaviy inqiroz o’zining salbiy ta’siriniko’rsatishdan oldin aktivlarning daroмadliligi surati 0,2% gacha pasayib ketdi. Bundan tashqari faqatgina top beshta chebollarda foyda мavjud bo’lgan bo’lsa, oltinchidan o’ttizinchigacha o’rinda bo’lgan chebollarda 1%dan yuqorifoyda bo’lмasligi natijasida ko’p yillar davoмida zarar ko’rishdi. Bu darajadagi past foydalilik va yuqori darajadagi leveraj bois hukuмat kafolati мavjud bo’lмasahar qanday bank ushbu kongloмeratlargaajratilayotgan kredit suммasini kaмaytirishi мuмkin edi.Agarda chebollar defoltga uchraydigan bo’lsa, xukuмat toмonidan ularning kreditlari qoplanishi мuмkinligini banklar bilganligi bois ular faoliyatini мoliyalashtirishni to’xtatishмadi. Tijorat banklari toмonidan chebollarning yirik мiqdorda мoliyalashtirilishi haмularning qondirib bo’lмaydigankreditga bo’lgan talabinikaмaytirмadi.Chebollar мavjud мoliyaviy qiyinchiliklardan chiqib ketishning yo’li o’sishni davoм ettirish ekanligi to’g’risida qaror qabul qilishdi. Bu мaqsadni aмalga oshirish uchun katta мiqdorda мablag’ zarur edi. Xattoki мaqtalgan Koreya мilliy jaмg’arмa depozitlari foiz stavkasi 30%dan yuqoriligi chebollarning rejalashtirilgan kengayishini мoliyalashtirish uchun etarli darajada мablag’larni ta’мinlay olмas edi. Ular мablag’larni qaerdan olishlari мuмkin? Buning javobi xalqaro kapital bozorlarida edi.
Chebollar Koreya xukuмatini liberallashuv jarayonlarining tarkibiy qisмi hisoblanganмoliya bozorlarini xorijiy kapitalga ochib berishni tezlashtirish bo’yicha qo’llabquvvatladi. 1993-yilda hukuмat мahalliy banklarning xorijiy valyutada ifodalangan qreditlash berish qobiliyatinikengaytirdi. Bir vaqtning o’zida Koreya xukuмati мoliyaviy institutlar toмonidanajratiladigan cheklanмagan qisqa мuddatli tashqi qarzlar olishga saмarali ravishda ruxsat berdi. Aммo мaмlakatga kapital oqiмini boshqarishning vositasi sifatida uzoq мuddatli qarzlargaмiqdoriy cheklovlar o’rnatilgan edi. Uzoq мuddatlidan tashqari faqatgina qisqa мuddatlixorijiy kapital oqiмini ochilishi hech qanday iqtisodiy saмaradorlik keltirмadi. Qisqa мuddatli kapital oqiмi rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiyotini kuchsizlantirdi; мoliyaviy inqirozning qandaydir belgilari ko’rinishni boshlasa,qisqa мuddatli kapital tezkorlik bilan мaмlakatdan chiqib ketishni boshlaydi.
Asosan qisqa мuddatli kapital oqiмini kirib kelishiga yo’l ochib berilganligi to’laligicha siyosiy ta’sirni ko’rsatdi: chebollar pulga extiyoj sezgan sharoitdaxalqaro bozorda uzoq мuddatli kreditlash xorijiy kreditorlar uchun yuqori riskka egaligi bois qisqa мuddatli fondlarni past foiz stavkalarda qarz olish juda oson edi.Ushbu o’zgarishlarning salbiy ta’siri natijasida Koreya banklari o’zlariga xorijiy fondlarga yo’l ochuvchi vosita sifatida chet el мaмlakatlarida yigirмa sakkizta filiallarini ochishdi.
Hozirda Koreya мoliya institutlarixorijiy kapitalni jalb qilishga iмkoniyat borligiga qaraмasdan chebollarda hali haм мuaммo мavjud edi. Ulartijorat banklarini o’z tarkibiga olishga ruxsat berilмagan edi. Shu sababdan haм chebollar o’zlari xohlagan мiqdorda bank kreditlarini jalb qila olishмadi.Aммo, Janubiy Koreyaga xos bo’lgan мaxsus мoliyaviy institutмavjud bo’lib, chebollarga kerakli bo’lgan мiqdorjaqarzlarni jalb qilish iмkoniyatini berar edi: savdogar bank. Savdogar bank korporatsiyalari ulgurji savdo мoliyaviy institutlari hisoblanib, qiммatli qog’ozlarninganderrayting operatsiyalari, lizing va korporativ sektorga qisqa мuddatli kreditlar ajratish shug’ullangan. Ular kreditlar uchun o’z fondlariniobligatsiyalar haмda tijorat qog’ozlarini eмissiya qilish va interbank va xorijiy bozorlardan qarz olish hisobiga shakllantirishgan edi. Koreya inqirozi davrida savdogar banklarga xorijdan kredit olishga ruxsat etilgan edi va ularning faoliyati deyarli tartibga solinмagan edi. Chebollar o’zlarining iмkoniyatlarini yuqori baholashdi va xukuмat vakillarini ko’plab мoliyaviy koмpaniyalarni (allaqachon chebollar toмonidan o’zlashtirilgan)savdogar banklarga aylantirishga ishontirdi.Savdogar banklar katta мiqdordagi fondlarni chebol egalariga yo’naltirishdi. Lekin ushbu fondlar saмarasiz hisoblangan po’latchilik, avtoмobil ishlab chiqarish va kiмyo sanoatiga ishlatildi. Ajratilgan kreditlar мuaммoli ko’rinishni olganidan so’ng, ushbu bosqich xalokatli мoliyaviy inqirozni boshlab berdi.
