Toshkent moliya instituti a. V. Vahobov, A. S. Jcvrayev soliqlar va

xususiyatlari  nima?

11.  Soliq  to'lovchilar  qanday  huquqlarga  ega?

12.  Soliq  to'lovchilar  qanday  majburiyatlarga  ega?

II  bob  bo‘yicha  tavsiya  etiladigan  adabiyotlar  ro‘yxati:

1.2.,  1.З.,  1.4.,  1.13.,  1.17.,  2.1.,  3.2.,  3.11.,  3.12.,  3.15.,  3.32., 

3.37.,  3.42.,  3.12.,  4.12.,  6.10.,  6.14.

---

Ill  B O B .   YURIDIK  SHAXSLARNI 

SOLIQQA TORTISH

3.1.  Y U R ID IK   SHAXSLARDAN 

OLINADIGAN  FOYDA  SOLIG‘I

0 ‘zbekiston  Respublikasi  davlat

FH SlhM i9tteod?i0riy 

budjeti  daromadlari  1991-yilga 

mohiyati  va  ahamiyati 

4adar’  asosan,  davlat korxonalari

foydasidan  ajratiladigan  ajrat­

malar  hisobidan  shakllanar  edi.  Ushbu  foydadan  ajratma 

davlat  tomonidan  belgilangan  majburiy  to‘lov  bo‘lib,  u 

korxonalar balans foydasining  90  foizgacha bo‘lgan  qismini 

budjetga  olib  ketar  edi.  Qolgan  mablag'lar  esa  korxona 

tomonidan  emas,  balki  yuqori  tashkilot  topshirig‘iga  ko‘ra 

tegishli  fondlarga  taqsimlanar  edi.

Respublikamiz  ma’muriy-buyruqbozlik  tizimidan  bozor 

munosabatlariga  o'tishi  tufayli  mamlakatimiz  xo‘jalik  tur- 

mushida  chuqur  ijobiy  o‘zgarishlar  ro‘y  bera  boshladi. 

Natijada  mulkchilikning  turli  shakllari  rivojlanishi,  korxo­

nalaming  imkoniyatini  oshishi,  bozor  infrastrukturasi  rivoj­

lanishi  bilan  majburiy  ajratmalaming  awalgi  tizimi  korxo­

nalaming  xo‘jalik  yuritish  samaradorligini  ta’minlay  olmay 

qoldi  hamda  ular bevosita  va  bilvosita  investitsiya  dasturla- 

riga  to‘sqinliq  qila  boshladi.  Chunki,  foydadan  ajratma 

o'zining  iqtisodiy  mohiyatiga  ko'ra  faqat  davlat  korxonalari 

foydasidan  ajratilishi  lozim  edi.

Bozor  munosabatlari  rivojlanishi  bilan  iqtisodiyotni 

soliqlar yordamida  tartibga  solish,  xususan,  foydadan  ajrat­

malar  o‘miga  daromad  solig'ini  joriy  etish  zarurati  paydo 

bo‘ldi  va  1992-yildan  boshlab  barcha  turdagi  xo‘jalik  yuri- 

tuvchi  subyektlar  «Daromad»  solig‘ini  to‘lashga  o‘tdilar.

0 ‘zbekiston  Respublikasi  rubl  mintaqasida  qolib  turgan 

vaqtda  daromad  solig'ini  olishga  o‘tish  pul  qadrsizlanishi 

tufayli  ish  haqi  o ‘sishini  cheklash  uchun  davlat  tomonidan 

majburiy  chora  bo‘ldi.  Bunday  sharoitda  ishlab  chiqaruv- 

chilaming moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi.  Natijada, 

mahsulotga  talab  pasayib,  sotishdan  olingan  tushum  hajmi 

kamaygani  holda,  ular  o‘z  ishlab  chiqarishlari  yo‘nalishini

---

o‘zgartirishga,  foyda  olmasalar  ham  juda  katta  miqdorda 

ishchilarga  ish  haqi  to‘lashga  majbur  bo'ldilar.  Bunday 

holatda  amaliyotda  korxonalar  hisobot  davrida  foyda  bilan 

faoliyatlarini  yakunlamasada  daromad  solig'ini  ish  haqi 

fondidan  belgilangan  stavkada  toMashga  majbur edilar.

1995-yil  yanvar  oyidan  boshlab  soliqlaming  rag‘bat- 

lantiruvchi  rolini  kuchaytirish  maqsadida  mamlakatimizda 

korxonalaming  foydasidan  olinadigan  soliq joriy etildi.  Shu 

bilan  bir  qatorda  soliq  toMovchilaming  ayrim  toifalari 

uchun  daromad  solig'i  va  yalpi  daromad  solig‘i  tartibi 

saqlab  qolindi  (tijorat  banklari,  sug‘urta  tashkilotlari,  kino- 

konsert  faoliyatini  olib boruvchi  muassasalar,  ko‘ngil  ochar 

o‘yinlami  tashkil  etuvchi  korxonalar,  biija  va  boshqa  shu 

kabi  korxonalar).

2008-yil  1-yanvardan  kuchga  kirgan  Soliq  kodeksining 

23-moddasiga  ko‘ra  yuridik  shaxslardan  olinadigan  foyda 

solig'i  umumdavlat  soliqlari  tarkibiga  kirib,  u  davlat  budjeti 

daromadlarini  shakllantirishda  asosiy  manbalardan  biri 

hisoblanadi.

Diagramma  ma’lumotlaridan  ko‘rinib  turibdiki,  yuridik 

shaxslardan  olinadigan  foyda  solig‘ining  ulushi  2000-yilda 

12,8  foizni  tashkil  etgani  holda,  2005-yilda  6,3  foizni,

2005-y.

2004-y

2009-y.  progr. 

^

  y

2001-y.

2003-y.

2002-y.