Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

Yashirin inqiroz (bank distress). Bunday sharoitda banklaming ko^pchilik qismi tolovga layoqatsiz bolsalarda faoliyatlarini davom ettiraveradilar.

Inqirozning ochiq shakli (bank runs). Bunga Buyuk Depressiya vaqtidagi bank vahimasi, banklardan yoppasiga omonatlami olish bilan bogliq bolgan holatlami aytish mumkin.

Tizimli bank inqirozi (Systemic Banking Crises). Bu esa, o‘z navbatida bank tizimining aksariyat qismini tolovga layoqatsizligini anglatadi. Shuningdek, K.V.Rudiy

xorijiy tadqiqot natijalarini umumlashtirgan holda bank inqirozlarining quyidagi turlarini keltirib ©‘tadi⁹¹:

• 
  kredit jarayoni funtsional holatining buzilishi natijasida yuzaga keladi bank inqirozlari;
  
• 
  qarz va valyuta muammolari bilan bogliq bank inqirozlari;
  
• 
  bank epidemiyasi (bar xil kanallar orqali tarqaluvchi, misol uchun, xorijiy kapital harakati).
  

3. 
   Tizimli bank inqirozlari va ularni boshqarish yo'nalishlari
   

Xalqaro valyuta fondi ekspertlarining Argentina, Sharqiy Osiyo, Ekvador, Meksika, Turkiya va Venesueladagi tizimli bank inqirozlari asosida keltirib oliladi. Ushbu mamlakatlarda bank inqirozlari makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy omillar ta’siri ostida kelib chiqqan. Shuningdek, mazkur inqirozlar 1990 yillar oxirida Osiyo mamlakatlari banklarida ro"y bergan inqirozlarda uchramaydigan yangi ko‘rinishdagi muammolami namoyon qildi.

Tizimli bank inqirozlari bank tizimining sezilarli qismiga bolgan ishonchning yo‘qolishi, real iqtisodiyot uchun sezilarli darajada salbiy ta’sir etuvchi jiddiy xavf hamda tolov tizimi va kreditlar oqimidagi xatoliklar, shuningdek aktivlar qiymatining o‘zgarishidir.

Tizimli bank inqirozlarining kelib chiqish omillari quyidagilardan iborat:

• 
  kelib chiqishidan qat’iy nazar bir, bir nechta yoki barcha banklarda inqiroz likvidlilik muammosi tarzida shakllanadi;
  
• 
  likvidlilik va depozitlami olish asosiy muammolaming belgilari sifatida namoyon boladi;
  
• 
  sabab sifatida makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy yoki ulaming ikkalasi ham ko‘rsatilishi mumkin.
  

Shuningdek, tizimli bank inqirozlarining mikroiqtisodiy omillari banklar faoliyatini nazorat qilish amaliyoti va normativ me’yorlaming talab darajasida bolmaganligida namoyon boladi. Ularda bo‘sh kreditlash amaliyoti, risklami nazorat qilish tizimining zaifligi va balans defitsitini keltirib chiqarish (muvozanatsizlik, aktivlar nazorati talab darajasida bolmaganligi) kabi holatlar kuzatiladi.

Makroiqtisodiy disbalans bank tizimiga bolgan bosimni ko‘chaytiradi. Uning ta’siri banklar balansi tuzilishiga bogliq, ya’ni:

• 
  davlatga katta ta’sir qilish;
  
• 
  yuqori dollarizatsiya;
  
• 
  xedjirlanmagan qarzdorlar;
  
• 
  yuqori va nobarqaror foiz stavkalari.
  

Inqirozlami boshqarishning “Standart modellari” quyidagilardan iborat:

1. 
   bosqich, Inqirozni o‘z ichiga oladi.
   
2. 
   bosqich. Bankni restrukturizatsiyalash.
   
3. 
   bosqich, Yo'qotilgan aktivlami boshqarisK
   

50. 
    bosqichning asosiy yo‘nalishi vaziyatni stabillash- tirish va j amoatchilik ishonchini tiklashdan iborat. Bunda bank likvidliligini ta’minlashga bo'lgan ehtiyojni qondirishda tezkor ravishda likvidlilikni ta’minlashga yordam ko‘rsatish va ortiqcha likvidlilik sterilizatsiya qilinishi kerak. Shuningdek, inqiroz sabablarini aniqlash va ulami hal etish kerak. 1-bosqichda amalga oshirilishi lozim bolgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:
    

• 
  omonatchilar manfaatlarini himoya qilish;
  
• 
  ishonchli makroiqtisodiy siyosatni tashkil etish;
  
• 
  kapital chiqib ketishini cheklash bo^icha choralami belgilab olish;
  
• 
  faoliyatini qayta tikiash imkoniyatiga ega bolmagan muassasalami tugatish;
  
• 
  o‘rta muddatli restrukturizatsiya dasturini qabul qilish;
  
• 
  ishonchni tikiash uchun siyosat yuritishda shaffof bolish;
  
• 
  agarda yuqorida ko‘rsatilgan choralaming barchasi samarasiz yakun topsa, oxirgi chora sifatida administrativ (ma’muriy) choralami qollash kerak.
  

2. 
   bosqichnmg asosiy yo‘nalishi byudjet xarajatlarini minimallashtirish orqali sektorlar davomiyligi va samaradorligini tiklashdan iborat. Bunda institutsional va huquqiy tuzilmalar banklar ustuvorligini ta’minlaydigan qonunchilik hujjatlari, aktivlar transfer! va ulami baholashni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar hamda buxgalteriya hisobi va audit qoidalarini qabul qilishlari kerak. 2-bosqichda amalga oshirilishi lozim bolgan chora- tadbirlar quyidagilardan iborat. Banklar diagnostikasida:
   

• 
  bir xil mezonlami qollash;
  
• 
  o‘rta muddatli maqsadlami ko'zlash (foyda olish imkoni bolgan);
  
• 
  maxsus auditorlar rolini ko‘chaytirish kerak.
  

Barqaror va yetarli darajada kapitallashuv darajasiga еда ЬоЧтадап banklar:

• 
  vaqtinchalik restrukturizatsiya rejasini ishlab chiqish, xususiy kapitalni jalb qilish;
  
• 
  intensiv hisobot va monitoring yuritishni nazorat qilish kerak.
  

Nobarqaror va to‘lov layoqatliligiga ega bo‘lmagan banklar:

• 
  tugatilishi yuzasidan qisqa muddatda bir qarorga kelish;
  

tugatilishi yuzasidan rozilik beruvchi yuqori tashkilotga murojaat qilish;

• 
  depozitlar ishonchli bankka olkazib berilishi kerak.
  

Shuningdek, banklar kapitallashuvida davlat mablaglaridan foydalanishni amalga oshirish kerak.

2. 
   bosqichning asosiy yohalishi harakatsiz (taqdim etilmagan) kreditlarga ruxsat berishdan iborat.
   

Inqirozdan keyingi davrda amalga oshirilishi lozim bolgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:

• 
  yoppasiga kafolatlar berishdan voz kechish;
  
• 
  administrativ (ma’muriy) choralardan voz kechish;
  
• 
  davlat (hukumat) mulkidan chiqish;
  

inqirozning ikkinchi tolqinidan himoyalanish maqsadida korporativ restrukturizatsiyalashni davom ettirish lozim.

Yuqorida talddlab otilganlar bilan bir qatorda, banklar uchun yuqori qarzdorlik va ular vakolatlarining ortishi ayrim siyosiy kelishmovchiliklami keltirib chiqarishi mumkin.

Qarz barqarorligi inflyatsiya, YalM o‘sish darajasi va byudjet defitsitiga bogliqdir. Uni quyidagi formula orqali keltirib odamiz.