Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

13.2. O‘zbekiston Markaziy banki,  
maqsadi va vazifalari  
 
O‘zbekiston Markaziy banki iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‘lgan, 
yuridik  maqomga  ega  tashkilot  hisoblanadi.  Markaziy  bank  o‘z  daro-
madlari  hisobidan  xarajatlarni  amalga  oshiradi.  Agar  uning  xarajatlari 
daromadlarga  nisbatan  ko‘p  bo‘lsa,  ushbu  farq  (zarar)  davlat  byudjeti 
hisobidan  qoplab  beriladi.  Hisobot  yilining  oxirida  Markaziy  bank 
ixtiyorida  qolgan  ortiqcha  mablag‘  (foyda)  to‘lig‘icha  davlat  byudjeti 
hisobiga o‘tkazib beriladi.  
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Markaziy banki tashkil topganidan 
buyon  hisobot  yilini  moliyaviy  zarar  bilan  qoplamagan,  aksincha 
hisobot  yilning  so‘nggida  juda  katta  miqdordagi  mablag‘ni  davlat 
byudjetiga o‘tkazib kelmoqda.  
Markaziy  bankning  asosiy  daromad  manbalari  sifatida  emission 
daromad,  tijorat  banklariga  beriladigan  qayta  moliyalash  hisobidan 
oladigan  foizlar,  hukumatning  oltin  va  valyuta  zaxiralarini  tasarruf 
etishdan  oladigan  foizlar,  tijorat  banklaridan  iqtisodiy  me’yorlarni 
buzganligi uchun undiradigan jarimalari, tijorat banklari elektron to‘lov 
tizimidan  foydalanganliklari  uchun  to‘laydigan  to‘lovlari  va  boshqa 
manbalarni keltirish mumkin. 
Mustaqillikning  dastlabki  yillarida  tashkil  etilgan  O‘zbekiston 
Markaziy  banki  qisqa  muddat  ichida  banklarning  banki  sifatida  juda 
katta ishlarni amalga oshirdi, shuningdek, uning faoliyati takomillashib 
va rivojlanib bordi. Buning natijasida uning faoliyatini amalga oshirish, 
huquq va majburiyatlarini belgilaydigan alohida huquqiy hujjatni qabul 
qilish  zaruriyati  vujudga  keldi.  Natijada  1995  yil  21  dekabrda 
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonun qabul 
qilindi.  Ushbu  qonun  9  ta  bo‘lim  va  60  ta  moddadan  iborat  bo‘lib, 
Markaziy  bankning  maqsadi,  majburiyat  va  huquqlarini  belgilaydi, 
shuningdek,  Markaziy  bankning  barcha  faoliyat  turlari  mazkur 
qonunda aniq va ravshan qilib belgilab qo‘yildi.  
Mazkur qonunga ko‘ra, Markaziy bank tijorat faoliyati bilan shu-
g‘ullanishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlarga moliyaviy yordam ko‘rsa-
tishi va ularning kapitalini shakllantirishda ishtirok etishi ta’qiqlanadi.  
O‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksining  30  -  moddasiga 
asosan  Markaziy  bank  va  uning  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi, 
viloyatlar  va  Toshkent  shahridagi  bosh  boshqarmalari,  shuningdek 

---

232 
O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining  muassasalari  barcha 
soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlarni  to‘lashdan  ozod  qilinadi, 
yagona ijtimoiy to‘lov bundan mustasno. 
Markaziy  bank  mamlakat  banklarining  banki  hisoblanib, 
to‘g‘ridan – to‘g‘ri aholi va mijozlarga bank xizmatlarini ko‘rsatmaydi. 
“Markaziy bank to‘g‘risida”gi Qonunning 31 – moddasida belgilangan 
holatlar  bundan  mustasno.  Unga  ko‘ra  Markaziy  bank,  qonun  hujjat-
larida nazarda tutilgan tartibda va shartlarda davlat hokimiyati va bosh-
qaruv  organlari,  ayrim  davlat  qo‘mitasi  va  muassasalari,  shuningdek, 
o‘zining huzuridagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning asosiy 
hisobvaraqlariga  xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  bank  operatsiyalarini 
amalga oshirishi mumkin. 
Markaziy  bankning  bosh  maqsadi  milliy  valyutaning  barqaror-
ligini  ta’minlashdan  iborat  bo‘lib,  ushbu  maqsadni  amalga  oshirish 
uchun quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: 

  monetar  siyosatni  hamda  valyutani  tartibga  solish  sohasidagi 
siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; 

 
O‘zbekiston  Respublikasida  hisob  –  kitoblarning  samarali 
tizimini tashkil etish va ta’minlash;
 

  banklar,  kredit  uyushmalari,  mikrokredit  tashkilotlari  va 
garovxonalar  faoliyatini  litsenziyalash  hamda  tartibga  solish,  banklar, 
kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari va garovxonalarni nazorat 
qilish, qimmatli qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash; 

 
O‘zbekiston  Respublikasining  rasmiy  oltin  –  valyuta 
rezervlarini,  kelishuvga  binoan  hukumat  rezervlarini  qo‘shgan  holda, 
saqlash va tasarruf etish; 

  mamlakatda yagona emission organ vazifasini amalga oshiradi.  
Markaziy bank o‘tgan yil faoliyatini mustaqil auditor tashkilotlar 
tekshiruvidan 
keyin 
hisobotni 
keyingi 
yilning 
15 
mayidan 
kechiktirmasdan Oliy Majlis Senati ko‘rib chiqishi uchun taqdim etadi 
va hisobot beradi.  
Markaziy  bankning  oliy  organi  uning  Boshqaruvidir.  Boshqaruv 
Markaziy bank siyosati va faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini belgilab 
beradi,  bankni  boshqaradi.  Boshqaruv  o‘n  bir  kishidan  iborat  bo‘ladi. 
Boshqaruv  tarkibiga  Markaziy  bank  Raisi,  uning  o‘rinbosarlari, 
shuningdek, bankning asosiy bo‘linma rahbarlari kiradi. 
Boshqaruvning  majlislari  oyiga  kamida  bir  marta  o‘tkazib  turila-
di, boshqaruv majlisida quyidagi masalalar ko‘rib chiqiladi va hal etiladi:  

---

233 

 
monetar  siyosatning  asosiy  yo‘nalishlarini,  shu  jumladan, 
Markaziy  bankning  ochiq  bozordagi  operatsiyalari  ko‘lami,  Markaziy 
bankning hisob va ssuda berishdagi foiz stavkalari hamda banklarning 
Markaziy bankdagi majburiy rezervlari normasini belgilaydi;
 

  Markaziy bankning normativ hujjatlarini tasdiqlaydi; 

  Markaziy bankning xalqaro tashkilotlardagi ishtiroki masalasini 
hal qiladi; 

  banknotalar  va  tangalarning  nominal  qiymati  va  namunalarini, 
shuningdek,  pul  belgilarini  muomaladan  chiqarish  shartlarini  belgi-
laydi; 

 
O‘zbekiston  Respublikasi  Hukumatiga  beriladigan  ssudalar 
miqdori va shartlarini tasdiqlaydi;
 

 
banklar  uchun  iqtisodiy  normativlarni  va  kredit  uyushmalari, 
mikrokredit  tashkilotlari  hamda  garovxonalar  uchun  moliyaviy 
operatsiyalar o‘tkazish qoidalarini tasdiqlaydi, shuningdek ularga rioya 
etilishini ko‘rib chiqadi;
 

  bank faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziyalar berish va 
ularni  chaqirib  olish  to‘g‘risida  qarorlar  qabul  qiladi,  kredit  uyush-
malari,  mikrokredit tashkilotlari va garovxonalar faoliyati, shuningdek 
qimmatli  qog‘ozlar  blankalari  ishlab  chiqarish  litsenziyalanishini 
amalga oshiradi; 

  Markaziy bankning tashkiliy tuzilmasini belgilaydi; 

  Markaziy bank muassasalari hamda korxonalarini tashkil etadi, 
qayta tuzadi va tugatadi; 

  Markaziy bank xarajatlari va daromadlari smetasini tasdiqlaydi; 

  Markaziy  bankning  yillik  va  moliya  hisobotlarini  ko‘rib 
chiqadi; 

  Markaziy  bankning  tarkibiy  bo‘linmalari,  muassasalari  va 
korxonalari rahbarlarini tasdiqlaydi; 

  Markaziy  bank  tarkibiy  bo‘linmalari,  uning  muassasalari  va 
tashkilotlari rahbarlarining hisobotlari hamda ma’ruzalarini tinglaydi; 

  Markaziy  bank  xodimlarini  ishga  yollash,  ishdan  bo‘shatish, 
ularning  mehnatiga  haq  to‘lash  shartlarini,  shuningdek  ularning 
kreditlar  olishi  va  aksiyalar  sotib  olishi  tartibini  qonun  hujjatlariga 
muvofiq belgilaydi; 

  Markaziy  bank  vakolati  doirasidagi  boshqa  masalalarni  ko‘rib 
chiqadi va hal qiladi. 

---

234 
2017-2021  yillarda  O‘zbekiston  Respublikasini  rivojlantirishning 
beshta  ustuvor  yo‘nalishi  bo‘yicha  Harakatlar  strategiyasiga muvofiq, 
shuningdek  pul-kredit  siyosati,  umuman  bank  tizimining  barqaror 
faoliyat  ko‘rsatishi  ustidan  samarali  nazoratni  va  Markaziy  bank 
faoliyatini  yanada  takomillashtirishni  ta’minlash  maqsadida  Markaziy 
bank  faoliyatining  strategik  maqsadli  yo‘nalishlari  deb  quyidagilar 
belgilab olindi: