Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

iY
/ 2F 
bunda: 
N – bankka tashriflar soni; 
F – har bir tashrifning xarajatlari qiymati; 
Y – qo‘ldagi naqd pullar miqdori (aniq kassa qoldiqlari); 
i – omonat bo‘yicha to‘lanadigan bank foiz stavkasi. 
Bunga  ko‘ra,  bankka  tashriflar  soni  oshgan  sari  xarajatlar 
ko‘payadi va odamlar qo‘lidagi pul miqdori oshib boradi, ayni paytda 
esa bankdan olinishi mumkin bo‘lgan foizlar ko‘rinishidagi daromadlar 
kamayib boradi. 
Mustaqillikning  dastlabki  yillarida  bizning  Respublikada  ham 
boshqa  barcha  sobiq  ittifoqdan  ajralib  chiqqan  mamlakatlar  qatori 
muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori sobiq “SSSR Davlat banki” 
qo‘llagan  kassa  rejasini  tuzish  usuli  bilan  aniqlanib  keldi.  Ma’lumki, 
ma’muriy  buyruqbozlik  boshqarish  usuliga  asoslangan  sotsialistik 
jamiyatda  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  va  pulli  hizmatlar  narhi  hamda 
unga  asosiy  qarama  –  qarshi  ko‘rsatgich  bo‘lgan  ish  haqi  miqdori 
deyarli  o‘zgarmasdi.  Bu  esa,  bank  kassalaridan  beriladigan  va  kelib 
tushadigan naqd pullar miqdorini aniq belgilash imkonini berardi. 
Bozor  iqtisodiyoti  munosabatlari  to‘la  shakllanib  ulgurmagan 
sharoitda  bizning  Respublikada  ham  kassa  aylanmalarini  homcho‘t 
qilish  orqali  naqd  pul  muomalasini  tartibga  solish  usulidan 
foydalanilmoqda.  Tijorat  banklari  kassa  aylanmalarini  xom  –  cho‘ti 
faqat choraklik davrlar uchun qo‘llanilmoqda.  
O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  naqd  pulga  bo‘lgan 
talab  va  taklifni  o‘rganish  maqsadida  statistika  organlaridan  olingan 
ma’lumotlarga asosan quyidagi ishlarni amalga oshiradi:  
- xalq iste’mol mollarining umumiy hajmi, turlari bo‘yicha ishlab 
chiqarilishi, chiqarilayotgan mahsulotlar aholi talablariga mos bo‘lishi 
borasida  doimiy  monitoring  olib  boradi,  tayyor  sanoat  mahsulot-

---

225 
larining  qoldig‘ini,  savdoning  ahvoli  va  tovar  zahiralarining  holatini, 
chakana  savdo  tarmog‘idagi  tovar  zahiralari  tarkibini  tovar  aylanma-
sining mo‘ljaldagi hajmining bajarilishini tahlil qiladi; 
-  aholining  tovarlar  va  xizmatlarga  bo‘lgan  ehtiyoji  qanday 
qondirilayotganini  o‘rganadilar  hamda  ana  shu  o‘rganish  natijalaridan 
aholining  to‘lovga  qobil  talabini  qondirishni  yaxshilash  yuzasidan 
takliflar ishlab chiqadi; 
-  pul  muomalasining  holatini  hamda  uning  tavsiflovchi  ko‘rsat-
kichlarni  tahlil  qilish  asosida  tegishli  idoralar  bilan  birgalikda  pul 
muomalasini  barqarorlashtirish,  tashkilotlarning  naqd  pulga  bo‘lgan 
ehtiyojlarini  uzluksiz  qondirishga  qaratilgan  takliflar  ishlab  chiqib, 
joylardagi davlat boshqaruv organlari muhokamasiga qo‘yadilar. 
Bundan tashqari, Markaziy Bank hududiy Bosh Boshqarmalari: 
-  tegishli  hududda  pul  muomalasini  tashkil  etadilar  va  amalga 
oshiradilar; 
-  pul  muomalasining  ahvolini,  naqd  pul  emissiyasining  hududiy 
taqsimlanishini  o‘rganadilar,  banklarning  kassa  aylanmasini  tahlil 
qiladilar, pul muomalasining holatini ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni jam-
laydilar va tartibga soladilar; 
-  kassa  resurslarini  tartibga  soladilar,  tashkilotlarning  naqd 
puldagi hisob – kitoblarini o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash 
choralarini ko‘radilar; 
-  banklarning  pul  muomalasi  sohasidagi  ishlarini  tahlil  qiladilar 
va o‘rganadilar.  
Shu  bilan  birgalikda,  naqd  pulga  bo‘lgan  talabni  qisqartirish 
maqsadida  tovarlar  va  xizmatlar  uchun  naqd  pulsiz  hisob  –  kitoblarni 
rivojlantirishga qaratilgan choralar ko‘radi.  
Ushbu tadbirlar albatta naqd pulga bo‘lgan mutloq talabni aniqlash 
uchun katta ahamiyat kasb etadi. Lekin, amaliy jihatdan pulga, xususan 
naqd pulga bo‘lgan talab xo‘jalik subyektlari va aholining naqd pulga 
bo‘lgan  aniq  ehtiyojlarini  hisob  –  kitob  qilish  orqali  belgilanadi. 
Barcha  naqd  pul  oqimlari  harakati  bank  kassalaridan  boshlanib  yana 
bank  kassalariga  qaytish  bilan  yakunlanadi.  Bu  esa,  bank  kassalari 
orqali  o‘tadigan  pul  oqimlarini  o‘rganish  natijasida  yaqin  kelajakdagi 
naqd pulga bo‘lgan talabni aniqlash imkoniyatini yaratadi. 
Lekin, bozor  munosabatlari shakllanib borgan sari eski usul bilan 
naqd  pul  muomalasini  boshqarish  o‘z  samarasini  yo‘qotib  bormoqda. 
Chunki,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  tovarlar  bahosi  va  ish  haqi 

---

226 
miqdorining  o‘zgarib  turishi  sababli  zarur  naqd  pul  miqdorini  aniq 
belgilash mumkin emas. 
Shundan  kelib  chiqqan  holda,  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazir-
lar Mahkamasining 2003 yil 4 fevraldagi “Pul – kredit ko‘rsatkichlarini 
tartibga  solish  mexanizmini  takomillashtirish  chora  –  tadbirlari  to‘g‘-
risida”  63  –  sonli  qaroriga  asosan  jami  pul  massasi  ustidan  samarali 
nazoratni  amalga  oshirish  maqsadida  pul  agregatlarining  zamonaviy 
usullari amaliyotga joriy qilina boshlandi.