Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 

---

156 
 
 
 
IX BOB. KREDITNING ZARURLIGI, FUNKSIYALARI,  
SHAKLLARI VA TURLARI  
 
9.1. Kreditning zarurligi va mohiyati 
 
Jamiyatda  tovar  –  pul  munosabatlaridan  keyingi  vujudga  kelgan 
muhim ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlardan biri kredit munosabatlari 
hisoblanadi.  
Kredit  bu  kreditor  va  kredit  oluvchi  o‘rtasida  tuzilgan  ssuda 
bitimiga asosan, kreditor tomonidan kredit oluvchilarga pul yoki tovar 
shaklidagi  moddiy  ne’matlarni  ma’lum  bir  muddatga  uning  qiymatini 
qaytarib  berishi  va  foydalangan  davri  uchun  qo‘shimcha  to‘lov  (foiz) 
to‘lanishini  aks  ettiruvchi  iqtisodiy  munosabatlardir.  Demak,  bu 
sharoitda kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib kreditor va kredit 
oluvchilar  hisoblansa,  uning  obyekti  bo‘lib  tuzilgan  bitimga  binoan 
ma’lum  muddatga  foydalangani  uchun  berilgan  pul  yoki  tovar 
shaklidagi moddiy buyumliklar hisoblanadi. Kreditning maqsadi bo‘lib 
foiz ko‘rinishida qo‘shimcha daromad olish hisoblanadi. 
Kredit,  pul  kabi  iqtisodiy  kategoriya  bo‘lib,  pul  mablag‘larining 
samarali  ishlashiga,  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  va  jismoniy  shaxs-
larning  ortiqcha  vaqt  va  mablag‘  sarf  qilmasdan  qo‘shimcha  pul 
mablag‘lariga bo‘lgan talabini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Iqtisodiy 
adabiyotlarda 
kredit 
munosabatlarining 
yuzaga 
kelishining asosiy sabablari sifatida quyidagilar aks ettirilgan. 
Birinchidan,  ishlab  chiqarish  jarayonida  kapitalning  aylanish 
davrining  turlichaligi.  Ma’lum  bir  tovarni  ishlab  chiqarish  davri  bir 
necha soatni tashkil etsa, boshqa bir tarmoqda bu davr (P–T–I/Ch–T
1
–
P
1
) bir necha oylar hattoki yillarni tashkil etishi mumkin. Bu sharoitda 
qaysi  tarmoqlarda  mahsulot  ishlab  chiqarish  davri  qisqa  bo‘lsa  ular 
bozorda  sotuvchi  sifatida  tayyor,  lekin  boshqa  bir  tarmoqda  ishlab 
chiqarish davri uzoqroq davom etsa ular bozorda sotib oluvchi sifatida 
tayyor  bo‘lmaydi.  Bu  sharoitda  ular  tovarlarni  kredit  hisobidan  sotib 
olishga  yoki  banklardan  kredit  olib  mahsulot  sotib  olishga  maj-
burdirlar.  

---

157 
Ikkinchidan, kapitalizmga kelib ishlab chiqarilgan tayyor mahsu-
lotlar  hajmining  keskin  oshishi.  Masalan,  mehnat  taqsimotining 
dastlabki davrlarida bir etikdo‘z bir juft etik tiksa uni kreditsiz bemalol 
sotishi mumkin edi. Biroq kapitalizm sharoitida oyoq kiyim fabrikasida 
bir kunda bir necha yuz minglab etik ishlab chiqarila boshladi. Bu esa 
o‘z  navbatida  mahsulotning  bir  qismini  kreditga  sotish  zaruriyatini 
vujudga keltirdi. 
 Uchinchidan,  kapitalizm  davrida  mahsulot  ishlab  chiqaruvchilar 
va  iste’molchilar  orasidagi  masofaning  uzayishi.  Avvallari  etikdo‘z 
tikkan  etigini  shu  kunning  o‘zida  sotgan  bo‘lsa,  endi  bir  mamlakatda 
ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  boshqa  davlatlarda  sotilmoqda.  Bu  esa 
o‘z  navbatida  mahsulot  ishlab  chiqaruvchining  mahsuloti  sotilgunga 
qadar  (T
1
–P
1
)  ma’lum  bir  davrni  talab  etadi.  Bu  davrda  ishlab 
chiqaruvchi  tovarlarni  sotguncha  o‘z  faoliyatini  yuritib  turishi  uchun 
kreditdan foydalanishga majbur bo‘ladi. 
Kredit  munosabatlari  iqtisodiy  fanlarning  barcha  bo‘g‘inlarida 
bevosita  yoki  bilvosita  alohida  ijtimoiy  –  iqtisodiy  jarayon  sifatida 
o‘rganiladi.  
Iqtisodiy  adabiyotlarda  “kredit”  so‘zi  lotincha  “creditum”  – 
ssuda,  qarz  so‘zidan  paydo  bo‘lganligi  qayd  etiladi.  Ayrim  iqtisodchi 
olimlar  “credo”,  ya’ni  “ishonaman”  degan  ma’noni  anglatishini  qayd 
etadi
42
.  Albatta,  kredit  munosabatlarida  ishtirok  etayotgan  subyekt-
larning bir – biriga bo‘lgan ishonchi asosiy omil hisoblanadi. Bu yerda 
kreditor,  kreditni  berishda  asosiy  masala  kredit  oluvchiga  nisbatan 
“ishonchi” muhim ahamiyat kasb etadi. 
Biroq,  kredit  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  amal  qilishi  uchun 
birgina  ishonchning  o‘zi  yetarli  bo‘lmaydi.  Kredit  va  kredit 
munosabatlarining vujudga kelishida ishonch bilan birgalikda shunday 
bir kategoriya mavjudki, bu kreditor va kredit oluvchi  o‘rtasida o‘zaro 
iqtisodiy hamkorlikni amalga oshirishga undaydi. Buni kreditor va qarz 
oluvchi  nuqtai  nazardan  ko‘radigan  bo‘lsak,  kreditorni  ushbu  muno-
sabatlarni  rivojlantirishiga  asosiy  omil  bu  iqtisodiy  manfaatdorlik, 
ya’ni kredit foizi hisoblanadi. Qarz oluvchi uchun esa ishlab chiqarish 
jarayonini  uzluksizligini  ta’minlash  orqali  tegishli  iqtisodiy  manfaat-
dorlikka erishishdir.  
                                           
42
  Деньги,  кредит,  банки:  Учебник/Под  ред.  В.В.Иванова,  Б.И.Соколова.  М.:  ТК  Велби, 
Проспект, 2008. С.410. 

---

158 
Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  kredit  va  kredit  munosabatlarini 
vujudga  kelishi  va  rivojlanishida  har  ikkala  tomonning  ham  iqtisodiy 
manfaatdorligi kuchli moliyaviy mexanizm hisoblanadi.