36
yoki firma biror narsani ishlab chiqarish yoki xizmat turini ko‘rsatish
uchun zarur xom – ashyo va materiallarni olish maqsadida bir necha
xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan iqtisodiy aloqalarni o‘rnatadi,
ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etayotgan
xodimlarning mehnati uchun haq to‘laydi va boshqa qator ishlarni
amalga oshiradi. Bularning barchasi tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro
iqtisodiy hamkorlik va manfaatdorlik asosida amalga oshiriladi. Mana
shu iqtisodiy hamkorlik va manfaatdorlikni amalga oshirishning
iqtisodiy mexanizmi sifatida pulning roli alohida ahamiyat kasb etadi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri har qanday
faoliyatning asosida iqtisodiy manfaatdorlik yotadi. Ishlab chiqaruvchi
korxona, tashkilot yoki firma yaratayotgan
tovar yoki xizmatlarni
shaxsiy iste’moli uchun emas, balki bozorda sotish orqali tegishli
iqtisodiy foyda ko‘rish ilinjida ishlab chiqaradi. Bu ishlab chiqaruvchi
va iste’molchilar o‘rtasida tovar – pul munosabatlarini vujudga
keltiradi, ushbu munosabatda pul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi
o‘ratasida ayirboshlash vositasi sifatida muhim rol o‘ynaydi.
Bu yerda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida ayirbosh-
lanadigan tovar yoki mahsulotning bahosi muhim rol o‘ynaydi.
Ularning bahosi bozordagi talab va taklif asosida pulda ifodalanadi.
Pulning rolini amal qilishida baho muhim iqtisodiy mexanizm
hisoblanadi, tovar va xizmatlar bahosiga qator omillar ta’sir qiladi.
Xususan,
tovar va xizmatlarning sifati, unga bo‘lgan talab darajasi,
sotib oluvchining to‘lov qobiliyati va boshqa qator omillar shular
jumlasidandir.
Haqiqatda ham yuqorida qayd etilgan jarayonlarni tashkil etishda
pulning ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, pulning
tovar xo‘jaligi sharoitida amal qilishining samaradorligini oshishiga
qator omillar ta’sir qiladi. Xususan ular quyidagilardan iborat:
1. Iqtisodiyotning barqarorligi va raqobatbardoshligi
. Mamlakat
iqtisodiyotining barqarorligi va raqobatbardoshligi aholining iste’mol
tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabini mahalliy
ishlab chiqarish
hisobidan qondirish imkoniyatini beradi. Bu bozor iqtisodiyoti sha-
roitida juda muhim hisoblanadi.
Birinchidan, import hajmini qisqar-
tirish asosida xorijiy valyutalarni chetga chiqib ketishining oldini oladi.
Ikkinchidan, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan barqaror-
ligini oshiradi.
37
2. Markaziy bankning mustaqilligini ta’minlanganligi
. Ma’lumki,
Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlashga qaratilgan, ushbu maqsadni samarali amalga oshirish
uchun Markaziy bank hukumat va davlat boshqaruv organlari bosi-
midan holi bo‘lishi lozim. Aks holda milliy
valyutaning barqarorligi
zaiflashadi va uning xalq xo‘jaligidagi roli pasayadi.
3. Aholi va mijozlarning bank tizimiga ishonchining mustahkam-
ligi
. Mamlakat aholisi va mijozlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchi-
ning yuqoriligi pulning roliga bevosita va bilvosita ta’sir qiladi. Chunki
aholi va mijozlarning banklarga nisbatan ishonchining yuqoriligi
ularning vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini banklarga muddatli
omonat sifatida qo‘yishga undaydi. Bu esa pulning jamg‘arma vositasi
va to‘lov vositasi rolini oshiradi, shu bilan birga, birinchidan, pul
egalariga qo‘shimcha daromad keltiradi, ikkinchidan, banklarning real
sektorni kreditlash imkoniyatlarini oshiradi.
Bularning barchasi tovar
xo‘jaligi sharoitida pulning rolini oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. Inflyatsiya darajasining tegishli me’yorlarda saqlab turilishi
.
Milliy valyutaning inflyatsiya darajasi xalqaro amaliyotda qabul
qilingan me’yorlardan ortib ketishi uning iqtisodiyotdagi roliga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan sharoitda aholining
real daromadlari pasayadi, kredit muassasalarida uzoq muddatli
omonatlar hajmi qisqaradi, korxona va tashkilotlar ishlab chiqarish
hisobidan emas, balki o‘zaro olib sotish yo‘li bilan daromad izlash
payiga tushib qoladi. Natijada aholining iste’mol tovarlarga bo‘lgan
talabi mahalliy ishlab chiqarish hisobidan emas, balki import hisobidan
qondiriladi. Bularning barchasi milliy valyutaning iqtisodiyotdagi
rolini pasayishiga olib keladi. Eng muhimi, tovar-pul munosabatlari
mavjud sharoitda insonlar mehnatining mahsuli pulda o‘lchanadi. Bir
inson mehnatini boshqa bir inson mehnati natijasiga taqqoslash
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
