Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

16.3. Tijorat banklarining noa’nanaviy operatsiyalari 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari mijozlarning mo-
liyaviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va foyda manbasini 
oshirish maqsadida qator noa’nanaviy operatsiyalarni bajaradi. Bunday 
operatsiyalar sirasiga 
faktoring, kredit – ijara (lizing), kontokorrent 
(overdraft), forfeyting, trast 
kabi operatsiyalarni kiritish mumkin.
 
16.3.1. Faktoring operatsiyalari 
 
Faktoring operatsiyalari
da
banklar tovar sotib oluvchining qarz 
hujjatlarini sotib oladi, unda asosan uchta tomon ishtirok etadi.

---

286 
Birinchisi, 
faktor – vositachi, 
bankning faktoring operatsiyalarini 
bajaruvchi bo‘limi. Odatda, rivojlangan mamlakatlar tajribasida 
faktoring operatsiyalarini amalga oshirishga ixtisoslashgan faktoring 
kompaniyalari tashkil etish amaliyoti ham mavjud.
Ikkinchisi, 
mijoz (tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi), 
faktor 
– vositachi bilan kontrakt tuzuvchi sanoat yoki savdo firmasi. 
Uchinchisi, 
tovar sotib oluvchi
. 
Mijoz sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olinishi 
lozim bo‘lgan pul mablag‘ini talab qiluvchi hujjatlar asosida “faktor – 
vositachi” bilan faktoring operatsiyasi bo‘yicha shartnoma tuzadi. 
Faktor – vositachi imzolangan faktoring shartnomasi asosida, ma’lum 
komission to‘lov hisobiga mijozga sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan 
xizmatlarga to‘lovni amalga oshiradi. Soddaroq qilib aytganda, faktor – 
vositachi mijozdan tovar sotib oluvchiga mablag‘larni to‘lash bilan 
bog‘liq to‘lov hujjatlarni komission to‘lov asosida “sotib oladi”.
Faktor – vositachi mijoz bilan faktoring operatsiyasini 
imzolayotganda tovar sotib oluvchining moliyaviy holatini oqilona 
baholashi juda muhim hisoblanadi. Agar sotib oluvchining moliyaviy 
holati yomonlashib, faktoring operatsiyasi bo‘yicha faktor – vositachi 
tomonidan mijozga to‘lagan summani to‘lay olmasa, ushbu zarar faktor 
– vositachining gardaniga tushadi.
Iqtisodiyotda faktoring operatsiyalarni vujudga kelishining asosiy 
omillari sifatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin: 
– sotib oluvchi korxona va tashkilotlar olingan tovar yoki 
ko‘rsatilgan xizmatlarga to‘lashi lozim bo‘lgan mablag‘larni o‘z 
vaqtida to‘lash imkoniyatlarining mavjud emasligi. Bu qator ijtimoiy – 
iqtisodiy oqibatlar tufayli vujudga keladi;
– tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi mijozning ishlab 
chiqarish jarayonini doimiy ravishda davom ettirib turishi uchun 
moliyaviy mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini ta’minlashning zarurligi;
– banklarning moliyaviy mablag‘lardan samarali foydalanish 
hisobiga qo‘shimcha foydani shakllantirishga bo‘lgan ehtiyojining 
mavjudligi.