Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Xalqaro  tiklanish  va  taraqqiyot  banki
  guruh  tarkibida  bosh 
tashkilot sifatida Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan birgalikda Bretton 
– Vudseda 1944 yil 1 – 22 iyulda bo‘lib o‘tgan xalqaro konferentsiyada 
tashkil topgan bo‘lib, faoliyatini 1946 yil iyuldan boshlagan. 
XTTBning resurslari ikkita manba:  

 
 birinchisi, aksiyadorlarning kapitali (6 foiz atrofida) hisobidan;  

 
ikkinchisi,  xalqaro  moliya  bozorlarida  aksiyalarni  joylashtirish 
orqali (95 foizga yaqini) shakllantiriladi.  
Tashkiliy  jihatdan  XTTB  aksiyadorlik  jamiyati  tamoyili  asosida 
tashkil etilgan. XTTBda aksiyadorlarni ovoz berish soni ularning ustav 
kapitalidagi  ulushi  doirasida  aniqlanadi.  XTTBda  asosiy  ovoz  berish 
huquqi  AQShga  (16,8%)  tegishli,  bu  AQShga  bankda  qabul 
qilinayotgan  qarorlarga  veto  qo‘yish  huquqini  ta’minlaydi,  qarorlarni 
qabul  qilinishi  uchun  umumiy  aksiyadorlarning  85  foizi  ovoz  berishi 
lozim  bo‘ladi.  Ovozlar  soni  bo‘yicha  ikkinchi  o‘rinda  Yaponiya  (8%) 
turadi,  shuningdek  Germaniya  (4,6%),  Buyuk  Britaniya  va  Fransiya 
(4,4% dan) mamlakatlari sezilarli ovozlar soniga ega.  
XTTBning  boshqaruv  organi  Boshqaruv  kengashi  va  Direktor 
(ijrochi organ)dan iborat bo‘lib, Boshqaruv kengashi tarkibi unga a’zo 

---

363 
mamlakatlar  moliya  vaziri  yoki  markaziy  banki  boshliqlaridan  tashkil 
topadi.  Boshqaruv  kengashi  har  yili  bir  marta  yig‘ilib  tegishli 
qarorlarni  Xalqaro  valyuta  jamg‘armasi  bilan  kelishgan  holda  qabul 
qiladi. Bank siyosiy o‘yinlardan holi emas, u tashkil topgandan buyon 
amerika fuqarosi bo‘lgan shaxslar tomonidan boshqarib kelinmoqda.  
XTTB  tashkil  topganda  unga  38  mamlakat  a’zo  bo‘lgan  bo‘lsa, 
2004  yil  iyun  oyida  ularning  soni  184  taga  yetgan.  XTTBning  asosiy 
faoliyati investitsion loyihalarni kreditlashga qaratilgan.  
XTTBning  1950  –  60  yillarga  qadar  asosiy  maqsadi  a’zo  – 
mamlakatlarning  xalq  xo‘jaligini  tiklashga  qaratilgan  bo‘lib,  1960 
yillardan  so‘ng  ijtimoiy  loyihalarni  kreditlash  masalasi  birinchi 
darajaga  ko‘tarildi.  Buning  asosiy  sababi  ko‘pchilik  mamlakatlarda 
iqtisodiy o‘sish sura’tlari barqaror ko‘rsatikichga ega bo‘lsada, boy va 
kambag‘allar  o‘rtasida  farq  oshib  borish  tendentsiyasi  mavjud  bo‘lib, 
bu esa o‘z navbatida turli ijtimoiy ziddiyatlarni kelib chiqishiga sabab 
bo‘lar  edi.  Shu  bois,  XTTB  o‘z  kreditining  asosiy  qismini  aynan  shu 
muammolarni hal qilishga yo‘naltira boshladi.  
XTTB  dunyoda  yuz  berayotgan  iqtisodiy  integratsiyalashuv, 
shuningdek  turli  iqtisodiy  inqirozlar  natijasida  kreditlash  tamoyillarini 
va  siyosatini  doimiy  ravishda  takomillashtirib  o‘zgartirib  borishga 
majbur  edi.  Masalan,  1990  yillardan  keyin  yuz  bergan  moliyaviy  – 
iqtisodiy  inqirozlarni  bo‘lishida  XFJ  va  XTTB  jiddiy  tanqid  ostiga 
olindi.  
Quyidagi  rasmda  XTTBning  kreditlarini  tarmoqlar  kesimidagi 
tarkibi  keltirilgan.  Rasmdan  1998  yilda  bank  tomonidan  berilgan 
kreditlarning  deyarli  30  foizi  moliya  sohasiga  berilganligi,  2008  yilda 
kreditlarning  asosiy  qismi  davlat  boshqaruvi  hissasiga  to‘g‘ri 
kelganligini ko‘rish mumkin. Bu XTTBning kredit siyosatini unga a’zo 
–  mamlakatlarda  yuz  berayotgan  ijtimoiy  –  iqtisodiy  jarayonlar 
natijasida o‘zgarib borayotganligini anglatadi.