119
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530 yillar) o‘zbek xalqining yirik mutafakkiri,
davlat arbobi, o‘zbek mumtoz adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakili, tarixchi olim, shoir va
tarjimondir. U temuriylar avlodidan bo‘lib, hindistonda «Buyuk mo‘g‘ullar imperiyasi» deb
nom olgan davlatning asoschisi hisoblanadi.
Bobur Andijonda tug‘ildi. Bolalik yillari shu yerda o‘tdi. Uning otasi Umar Shayx
temuriylar sulolasiga mansub bo‘lib, o‘sha davrda Farg‘ona viloyatida hokimlik qilar edi.
Bobur saroy muhitida tarbiyalandi, yoshligidanoq, ilm-fanga mehr qo‘ydi, ayniqsa, adabiyot
va tarix bilan qiziqa boshladi. Otasi Umar Shayx vafotidan keyin Bobur 12 yoshda taxtga
o‘tirib, davlatni boshqarish bilan mashg‘ul bo‘ldi.
Bobur yashagan davr murakkab voqyealarga boy bo‘lib, taxt uchun kurash avjga
chiqqan edi. U davlatni markazlashtirish va kuchli imperiya tuzish maqsadida Samarqandga
yurish qiladi va bir necha urinishlardan so‘ng 1496-yilda Samarqandni egallaydi. Oradan 100
kun o‘tib shaharni tashlab, Andijonga — unga qarshi ko‘tarilgan g‘alayonni bostirish uchun
ketishga majbur bo‘ladi. Bobur Andijonni qo‘lga kiritish uchun katta kuch sarflab 2 yildan
keyingina uni egalladi. Keyin yana Samarqandga yurish qiladi va ikkinchi marta ishg‘ol
qiladi. Lekin bu vaqtda, ya’ni 1500-yilda Samarqandga Shayboniyxon katta kuch bilan
bostirib kiradi. Natijada Bobur askarlari bilan Samarqandni tashlab chiqib ketishga majbur
bo‘ladi. Bobur Samarqandni egallash uchun yana bir necha bor harakat qilib, Shayboniyxon
bilan jang qiladi, lekin istagan natijaga erisha olmaydi. Oxiri 1504-yilda u 300 dan ortiq
navkari bilan Kobulga qarab yo‘l oladi.
XVI asr boshlarida Afg‘oniston tarqoq edi. Bobur turk va afg‘on qabilalarini o‘ziga
bo‘ysundirib, Kobul, g‘azni shaharlarini qo‘lga kiritadi, 1508-yilda o‘zini shu yerning hokimi
deb e’lon qiladi.
Umuman, Bobur va uning o‘g‘li Afg‘onistonda 1504-yildan 1526-yilgacha podshohlik
qildilar. Shu davr ichida tarqoq qabilalarni birlashtirdi, mamlakatni iqtisodiy va siyosiy
jihatdan mustahkamladi. U doimo kuchli, markazlashgan davlat tuzish orzusida bo‘ldi. Bobur
mamlakat obodonchiligiga, ilm-fan rivojiga katta e’tibor berdi, o‘zi ham ruboiy va g‘azallar
bitdi. U Afg‘onistonning xo‘jaligi va madaniyatiga katta e’tibor berdi, ariq va kanallar ochdi,
chorbog‘lar soldi, yo‘l va ko‘priklar qurdi, maktab va madrasalar bino qildi, Buxoro olusi,
nayshakar va boshqa xil daraxt ko‘chatlarini keltirib ektirdi. Bobur mahalliy aholining diniy
e’tiqodlariga, urf-odatlariga erkinlik berdi, yerli amaldorlarni izzat-hurmat qildi. Bular
Boburning shon-shuhratini oshirib yubordi.
Bobur o‘zining tobora mustahkamlanib borayotgan davlatini kengaytirish maqsadida
1526-yil Dehli tomon yurish qiladi. U 1526-yil 21-aprelida Panipat jangida Dehli sultoni
Ibrohim Lo‘diy boshchilik qilgan armiyani yengib, Dehlini egallaydi.
Bobur bu yerda markazlashgan kuchli davlat barpo qildi. Uning davrida hindistonning
qo‘shni mamlakatlar, xususan, Rossiya va O‘rta Osiyo bilan aloqasi kuchaydi. U mamlakat
obodonchiligiga katta e’tibor berdi, shaharlarni rivojlantirdi, irrigatsiya inshootlari qurdirdi,
bog‘lar barpo qildi. Bobur ilm-fanni rivojlantirishga, olim va shoirlarga homiylik qilishga
intildi.
U 1530-yilda Agrada vafot qildi. Keyinchalik uning xoki Kobulga keltirilib, dafn etildi.
Bobur o‘zbek adabiyoti, tarix, geografiya, falsafaga hissa qo‘shgan mutafakkir. U
yoshligidan badiiy ijod bilan shug‘ullandi. Uni butun jahonga tanitgan asari
«Boburnoma»dir. «Boburnoma» juda qimmatli adabiy-tarixiy asar bo‘lib, u XV asr oxiri XVI
asrning 30-yillarigacha bo‘lgan murakkab tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Bobur ushbu asarda
Movarounnahr, Afg‘oniston, Xuroson va hindistonda ro‘y bergan siyosiy voqyealarga batafsil
to‘xtaladi. Unda o‘zaro urushlar, taxt uchun kurashlar, xalq ahvolining yomonlashuvi va
boshqa voqyealar bayon qilinadi. Shuningdek, Bobur Andijon, Samarqand, Kobul va
Dehlidagi o‘z faoliyatiga ham to‘xtaladi. «Boburnoma» asari geografiya haqida ham qimmatli
120
ma’lumot beradi. Bobur ushbu asarda shuncha ko‘p geografik nomlar, kishilar nomi,
hayvonot va o‘simliklar nomini keltiradiki, bular hammasi uning noyob xotira quvvatiga ega
bo‘lganni isbot qiladi. Bobir chet tillardagi kishi va geografik nomlarni mumkin qadar aslida
qanday bo‘lsa shunday berishga harakat qiladi.
Tole’ yo‘qi jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi,
Har ishniki ayladim xatolig‘ bo‘ldi.
O‘z yerni qo‘yib, Hind sori yuzlandim,
Yo Rab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi?!
Do'stlaringiz bilan baham: 
