Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

2§. Yerni huquqiy muhofaza qilish mazmuni, maqsadi va vazifalari 
 
Yerlarni  huquqiy  muhofaza  qilishning  asosiy  mazmuni  yerdan  belgilangan 
maqsadda,  oqilona  foydalanish,  tuproq  unumdorligini,  o‘rmon  fondi  yerlarining 
samaradorligini  tiklash  va  oshirish,  qishloq  xo‘jalik  oborotidan  va  alohida 
muhofaza etiladigan hududlarning yerlari tarkibidan yerlarni asossiz ravishda olib 
qo‘yilishining  oldini  olish,  ularni  zararli  antropogen    ta’sirdan  himoya  qilishga 
qaratilgan  huquqiy,  tashkiliy,  iqtisodiy,  texnologik  va  boshqa  tadbirlar  tizimidan 
iborat.  Bundan  tashqari,  yerlarni  muhofaza  qilish  mazmuni  tabiatni  muhofaza 
qilish  va  tabiiy  resurslarni    tejash  tarzida  bo‘lishi  hamda  tuproqning    saqlanishi, 
o‘simlik va hayvonot  dunyosiga, geologiya  jinslariga va atrof  muhitning boshqa 
tarkibiy qismlariga ta’sir o‘tkazishni  cheklashni nazarda tutadi. 

---

85 
 
 
 
Yerni  huquqiy  muhofaza  qilishning  maqsadi  hududni  oqilona  tashkil  etish, 
tuproq unumdorligini, shuningdek yerning boshqa xossalarini tiklash, yerlarni suv 
va  shamol    eroziyasidan,  sellardan,  suv  bosishdan,  zaxlashdan,  qayta  sho‘r 
bosishdan,  qaqrab  qolishdan,  zaranglashishdan,  ishlab  chiqarish  chiqindilari, 
kimyoviy  va  radioaktiv  moddalar  bilan  ifloslanishdan  himoya  qilish,    qishloq 
xo‘jalik yerlarini buta va mayda dov-daraxtlar, yovvoyi o‘tlar  bosib  ketishidan  va 
yerlarning  madaniy  texnikaviy  holatini  yomonlashtiruvchi  boshqa  jarayonlardan 
himoya  etish,  yerlarni    konsyervatsiya  qilish,  yerning  unumdorligini  oshirishga 
qaratilgan bo‘ladi. 
 
Yer  qonunchiligidagi  yerni  muhofaza  qilishga  qaratilgan  huquqiy  qoidalar 
asosan quyidagilarni tartibga soladi:  

  sug‘oriladigan  yerlarni  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallanmagan  maqsadlarga 
berishdan himoya qilish;  

  tuproqni unumdor qatlamini saqlash;  

  tuproqni eroziyadan saqlash;  

  yerni agroximikatlar ta’siridan himoya qilish;  

  yerni ishdan chiqarib qo‘yishdan,  

  botqoqlanishdan muhofaza qilish;  

  yerni xo‘jasizlarcha foydalanishdan muhofaza qilish va h.k. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksida  asosiy  e’tibor  sug‘oriladigan 
yerlarni  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallanmagan  yerlar  toifasiga  berilishidan  himoya 
qilishga qaratilganbo‘lib, unda ushbu qimmatbaho yerlar boshqa maqsadlar uchun 
faqat qishloq xo‘jaligi, suv xo‘jaligi idoralari, shuningdek tabiatni muhofaza qilish 
idoralari bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi, o‘ta zarur hollardagina boshqa 
maqsadlar uchun berilishi mumkinligi belgilangan. 
Yerni  muhofaza  qilishga  qaratilgan  bir  qator  yer  huquqiy    normalari  tuproq 
unumdorligini himoya qilishni tartibga solishga bag‘ishlangan. Ma’lumki, yerdan 
xo‘jasizlarcha  foydalanish,  yerdan  ilmiy    asosda  foydalanmaslik,  almashlab 
ekishga  rioya  qilmaslik,  tuproqga  ishlov  berishning  agrotexnika  qoidalariga  rioya 

---

86 
 
 
qilmaslik, zaharli ximikatlarni me’yordan ortiqcha  ishlatish tuproq unumdorligini 
pasayishiga  olib  keladi.  Mutaxassislarning  ma’lumotiga  ko‘ra,  unumdorlikni 
tiklash jarayoni esa juda og‘ir va uzoq muddatni talab etadi. Masalan, 10 santimetr 
qalinlikdagi tuproqning unumdorlik qatlamini tiklash uchun 100 yilcha vaqt kerak. 
SHundan  kelib  chiqib,  yer  qonunchiligi  tuproqning  unumdorlik  qatlamini 
muhofaza qilishga qaratilgan qat’iy talab va choralarni belgilaydi. 
 
Yerni muhofaza etuvchi qonunlar yerga nisbatan xo‘jasizlarcha munosabatda 
bo‘lishdan  muhofaza  etadi.  Yerdan  xo‘jasizlarcha  foydalanish  deganda  yuridik 
va  jismoniy  shaxslarning  biriktirilgan  yer  uchastkalaridan  ular  qanday  maqsadlar 
uchun  berilgan  bo‘lsa  o‘sha  maqsadlarda  foylanmaslik,  yerlarning  holatini 
yaxshilash,  tuproqni  shamol  va  suv  ta’sirida  emirilishdan,  hamda  uning  holatini 
yomonlashtiruvchi 
boshqa 
jarayonlardan 
himoya 
qilish 
majburiyatlarini 
bajarmaslik  tushuniladi.  Qonunda  belgilanishicha  yerdan  foydalanuvchilar  tuproq 
unumdorligini oshirish yuzasidan samarali choralarni ko‘rishlari, tuproqni shamol 
va  suv  ta’sirida  emirilishdan  saqlash  yuzasidan  tashkiliy--xo‘jalik,  agrotexnika, 
o‘rmon-melioratsiya  va  gidrotexnika  tadbirlarini  amalga  oshirishlari,  yerlarning 
sho‘rlanish,  zax  bosish,  ifloslanish  holatiga  yo‘l  qo‘ymasliklari,  begona  o‘tlar 
bosishini oldini olishlari lozim. Yer qonunchiligining ushbu talablarini bajarmaslik 
yerdan xo‘jasizlarcha foydalanish hisoblanadi. 
Yerni  huquqiy  muhofaza  qilish 
o‘z  oldiga  uni  turli  salbiy  ta’sirlar  natijasida  ishdan  chiqarmaslik  maqsadini 
qo‘yadi.  Bunday  salbiy  ta’sirlar  ichida  tuproq  eroziyasining  ta’siri  kuchlidir.