Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

2§. Fuqarolarga jamoa sabzavotchiligi va polizchiligi uchun berib qo‘yilgan 
yer uchastkalaridan foydalanishning huquqi 
Yer  kodeksida
22
  belgilanishicha  shaxarlar  va  posyolkalarda  yashovchi, 
dehqon  xo‘jaligi  yuritish  uchun  tomorqa  yer  uchastkalariga  ega  bo‘lmagan 
fuqarolarga  korxonalar,  muassasalar  va  tashkilotlarning  iltimosnomasiga  binoan 
jamoa  bog‘dorchiligi  va  uzumchiligi  yuritish  uchun  meros  qilib  qoldiriladigan 
umrbod egalik qilishga yoki jamoa polizchiligi uchun vaqtincha foydalanishga yer 
uchastkasi tuman hokimi tomonidan beriladi. 
Yer  kodeksining  19-moddasida  fuqaroning  yer  uchastkasidan  meros  qilib 
qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asoslari belgilangan bo‘lib, ulardan biri 
jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi yuritish uchun yer uchastkasiga egalik qilishdir. 
20-moddada  esa  yer  uchastkasidan  muddatli  (vaqtincha  foydalanish)  huquqi 
asoslari  ko‘rsatilgan  bo‘lib,  unga  ko‘ra  yer  uchastkalari  qishloq  xo‘jaligi  yuritish 
uchun vaqtincha foydalanishga berilishi mumkin.  
 Jamoa  bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligi  yuritish  uchun 
fuqarolarga  yer  berish  jarayoni  muhim  ahamiyatga  ega.  Yer  berish  jamoa 
bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligi  yuritishni  keltirib  chiqaruvchi  asosiy 
vosita bo‘lib, bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: 
Dastlabki bosqich yer berilishini so‘rab ariza berishdir; 
Ikkinchisi, ushbu arizani vakolatli davlat organida ko‘rib chiqish; 
Uchinchisi, yer berish to‘g‘risida qaror chiqarish; 
                                                           
22
 O
‘
zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 56-moddasiga qarang. 
 

---

141 
 
 
To‘rtinchisi,  natura  tartibida  yer  uchastkasini  joyida  yer  tuzilishiga  asosan 
ajratib berishdan iborat. 
Jamoa  bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligi  yuritish  uchun  yerdan 
foydalanish  o‘z-o‘zidan  kelib  chiqmasdan,  balki  belgilangan  tartibda,  yer  berish 
jarayoni  orqali  amalga  oshiriladi.  Yer  uchastkasidan  natura  holida  ajratib 
berilgandan  so‘nggina  foydalanish  mumkin.  Aks  holda  yerdan  g‘ayriqonuniy 
ravishda foydalanilgan hisoblanadi.  
Ajratib  berilayotgan  yer  uchastkasi  joylashgan    tuman  hokimigina  jamoa 
bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligini  yuritish  uchun  yer  uchastkalarini 
ajratib  berish  to‘g‘risida  qaror  chiqarishga  huquqlidir.  Qayd  etish  kerakki,  jamoa 
bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligini  yuritish  uchun  fuqarolarga  yer 
uchastkalarini  berish  yer  tuzuvchi  tashkilotlar  tomonidan  berilgan  yer 
uchastkalarining  chegaralarini  shu  joyning  o‘zida  borib  o‘lchab  berganlaridan 
keyin  yerga  egalik  va  undan  foydalanish  huquqini  tasdiqlaydigan  davlat  hujjati 
berilgandan so‘nggina to‘la qonuniy hisoblanadi. 
Yer  kodeksi  56-moddasining  2-qismiga  binoan,  jamoa  bog‘dorchiligi, 
uzumchiligi va polizchiligi tashkil etish uchun fuqarolar bog‘dorchilik uzumchilik 
yoki polizchilik shirkatlariga birlashadilar. Ularning faoliyat turlari, tashkil etilish 
tartibi,  huquq  va  majburiyatlari,  faoliyat  asoslari,  mahsulotni  realizatsiya  qilish 
tartibi  kabilarni  belgilovchi  qoidalar  O‘zbekiston  Respublikasining  Oliy  Majlisi 
tomonidan  1998  yil  30  aprelda  qabul  qilingan  «Qishloq  xo‘jaligi  kooperativi 
(shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida»gi qonun bilan tartibga solinadi. Xususan, qonunning 
7-moddasiga binoan, yoshi 16 ga to‘lgan, kooperativ (shirkat) ustavini tan oluvchi 
va  uning  talablariga  rioya  etuvchi  kooperativ  (shirkat)  faoliyatida  va  uning 
jamg‘armalarini  shakllantirishda  ishtirok  etuvchi  jismoniy  shaxslar  qishloq 
xo‘jaligi  kooperativi  (shirkat  xo‘jaligi)  a’zosi  bo‘lishlari  mumkin.  Shuningdek, 
jamoa  bog‘dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligi  yuritish  uchun  shirkat 
xo‘jaliklariga  birlashgan  fuqarolar  ushbu  qonunning  23-moddasiga  asosan, 
etishtirilayotgan  mahsulotni  realizatsiya  qilish  uchun,  shu  jumladan  davlat 

---

142 
 
 
xaridorlari  tartibida  realizatsiya  qilish  uchun  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  bilan 
ixtiyoriylik  asosida  xo‘jalik  shartnomalarini  tuzish  hamda  eksportga  chiqarish 
huquqiga ega. Demak, bog‘dorchilik va uzumchilik uchun ajratib beriladigan yer 
uchastkalarining quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin: 
1)  shaxarlarning  ko‘kalamzor  zonasidan  yoki  boshqa  aholi  punktlari 
chegarasidan tashqaridagi yerlardan ajratib beriladi, bunda albatta, aholi punktlari 
hududining kengayish istiqbollari e’tiborga olinadi.  
2)  bundan tashqari, suv resurslari hamda ularga limitlar ajratish imkoniyati 
mavjud  bo‘lgan  taqdirda  zahira  yerlardan,  ya’ni  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 
egaligiga  hamda  foydalanishiga,  ijaraga  berilmagan,  mulk  etib  realizatsiya 
qilinmagan yerlardan va o‘rmon fondining daraxtzorga aylantirish mo‘ljallamagan 
yerlaridan ajratib beriladi;  
3)  jamoa  bog‘dorchiligi  va  uzumchiligi  uchun  yaroqli  zahira  yerlar  hamda 
o‘rmon  fondi  yerlari  bo‘lmagan  taqdirda,  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari, 
muassasalari  hamda  tashkilotlarining  qishloq  xo‘jaligiga  mo‘ljallangan  yerlari, 
ya’ni qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berib qo‘yilmagan yoki ana shu maqsadlar 
uchun belgilanmagan yerlardan ajratib beriladi; 
4)  korxonalar,  muassasalar  va  tashkilotlarning  yordamchi  qishloq  xo‘jaligi 
yerlaridan  foydalanilmagan  yoxud  lozim  darajada  foydalanilmagan  taqdirda, 
mazkur  yer  uchastkalari  jamoa  bog‘dorchiligi  va  uzumchiligini  yuritish  uchun 
berilishi mumkin. 
Yer  kodeksining  23  moddasi  4-qismiga  binoan,  jamoa  polizchiligi  uchun 
ajratiladigan yer uchastkalari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘dorchilik 
va uzumchilik uchun ajratiladigan yer uchastkalaridan farq qiladi: 
1)  mazkur yer uchastkalari vaqtincha foydalanish uchun beriladi; 
2)  suv  resurslari  hamda  ularga  limit  ajratish  imkoniyati  mavjud  bo‘lishi 
lozim; 

---

143 
 
 
3)  yaqin yillar ichida boshqa maqsadlarda foydalanishga mo‘ljallangan zahira 
yerlardan  va  o‘rmon  fondi  yerlaridan,  ya’ni  o‘rmon  xo‘jaligi  ehtiyojlari  uchun 
berilgan yerlardan ajratiladi; 
4) mazkur  yer  uchastkalari  noqishloq  xo‘jalik  korxonalari,  muassasalari  va 
tashkilotlarining  vaqtincha  foydalanilmayotgan  yerlaridan,  bunday  yerlar  mavjud 
bo‘lmagan  taqdirda  esa  –  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari,  muassasalari  hamda 
tashkilotlarining  unumdorligi  past  yerlaridan,  ammo  polizchilik  uchun  qulay 
bo‘lgan yerlardan ajratib beriladi. 
Ushbu  moddaning  5-qismiga  asosan,  polizchilik  shirkatlariga  birlashgan 
fuqarolar  berilgan  yer  uchastkalaridan  sabzavot,  kartoshka  va  boshqa  poliz 
ekinlarini etishtirishda foydalanishadi. Bunda shirkat xo‘jaliklari o‘zlari etishtirgan 
qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  kontraktatsiya  shartnomalarini  tuzish  orqali 
realizatsiya  qilish  (sotish)lari  mumkin.  Polizchilik  shirkatlarida  qishloq  xo‘jalik 
mahsulotlarini  etishtirib  berish  va  xarid  qilish  bo‘yicha  munosabatlarni  tartibga 
soluvchi normalar amaldagi  O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 465-
moddasida  «Kontraktatsiya  shartnomasi»,  466-moddasida  «Qishloq  xo‘jaligi 
mahsulotini  etishtiruvchining  majburiyatlari»,  467-moddasida  «Tayyorlovchining 
majburiyatlari»  orqali  belgilangan.  Bevosita  jamoa  polizchiligi  bilan 
shug‘ullanuvchi shirkatlar tomonidan tayyorlangan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini 
harid  qilish  yuzasidan  shartnomalar  tuzish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  1994  yil  29  avgustdagi  438-qarori  bilan  tasdiqlangan 
«Qishloq    xo‘jalik  mahsulotlari  kontraktatsiya  shartnomalarini  tuzish  va  bajarish 
tartibi  to‘g‘risida  Nizom»ga  asosan  belgilanadi.  Bu  yerda,  kontraktatsiya 
shartnomasida  qatnashayotgan  taraflar  bo‘lib,  shirkat  xo‘jaligi  va  boshqa  qishloq 
xo‘jaligi  mahsulotlarini  etishtiruvchi  xo‘jaliklar  hamda  tashkilotlar,  shuningdek 
qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarini  tayyorlovchilar,  iste’molchilar,  qayta  ishlovchi 
korxonalar  hisoblanadi.  Bunda  jamoa  polizchiligi  uchun  berilgan  yer 
uchastkalarida  uy-joy  binolari  va  boshqa  kapital  inshootlar,  ya’ni    korxonalar 
qurish  taqiqlanadi.  Faqatgina,  jamoa  polizchiligi  uchun  yer  uchastkasini  bergan 

---

144 
 
 
tegishli  tuman  hokimi  vaqtinchalik  imoratlar  va  inshootlarni  qurishga  ruxsat 
berishi  mumkin.  Tegishli  tuman  hokimining  ruxsati  bilan  bog‘dorchilik-
uzumchilik  shirkatining  har  bir  a’zosiga  0,06  gektargacha  va  polizchilik 
shirkatining har bir a’zosiga 0,08 gektargacha o‘lchamda yer uchastkasi quyidagi 
xususiyatlarni hisobga olgan holda berilishi mumkin: 
a) mazkur yer uchastkalarida ko‘chalar ochish uchun; 
b)  ushbu  yer  uchastkalarida  jamoat  imoratlari  va  inshootlar  qurish  zarurligi 
natijasida belgilanishi mumkin. 
Jamoa  bog‘dorchiligi  uchun  berilgan  yerlardan  foydalanish  yordamchi 
ahamiyatga ham ega. Chunki jamoa bog‘dochiligi a’zolari bu faoliyatdan tashqari 
boshqa  asosiy  faoliyat  bilan  ham  shug‘ullanadilar.  Bunda  ular  o‘zlarining  turli 
shaxsiy  ehtiyojlarini    jamoa  bog‘dorchiligi  yuritish  orqali  qondirishlari  mumkin 
bo‘ladi.